|
Áskeriy lawazım hám ataq atamaları
|
| bet | 5/5 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 46,46 Kb. | | #252696 |
Bog'liq I Yusupov shıǵarmalarındaǵı jámiyetlik siyasiy leksika (2)Áskeriy lawazım hám ataq atamaları.
I.Yusupov shıǵarmalarında áskeriy lawazım qtaqtı bildiriwshi sózler onsha kóp emes, siyrek gezlesedi.
Oficer – sózi nemis tiliniń “offizier” sózinen alınıp biziń búgingi tilimizge orıs tili arqalı kirip kelgen sóz esaplanadı.
Gornizonda baslandı topalan,
Oficerler qalǵanday jetim,
Quwatlawǵa ótti kóp adam,
Soldat deputatlar sovetin…
(“Eki dunya”)
Lashker – bul sóz biziń búgingi tilimizde gónergen sóz esaplanadı. El qorǵawshı,ásker,noker degen mánilerdi ańlatadı.
Kim bilsin bir gezde usı jerlerde,
Gunnlardıń lashkeri wayran qılǵandı…
(“Ossuarlar”)
Lashkerbası – komandir, lashkerdiń basshısı, sarkardası, baslawshısı mánilerin bildiredi.
Qalanı jaw qamal etti bir waqta,
El basına tústi taǵı dártli kún,
Lashkerbası bir márt eken biraqta,
(Jaw da bolsa aytpay bolmas mártligin.)
(“Ayaz qala”)
Sárkarda – qumandan, sárkarda, lashker bası mánisinde jumsalǵan.
Úy tolı jurt kátqudalar,
Sárkardalar órre turdı,
(Bil dástúrdi biler olar)
Hámmesi sırtqa juwırdı…
(“Tumaris”)
3.Diplomatiyaǵa tán jámiuetlik-siyasıy leksika.
I.Yusupovtıń qaysı bir dóretpesin oqıp qarasaq ta, onıń sóz mánilerin júdá sheber ónimli paydalanǵanlıǵınıń guwası bolamız. Jámiyetlik-siyasıy leksikanıń tematikalıq bir toparı bolǵan diplomatiyaǵa tán elementlerde shayır shıǵarmalarında óz sáwleleniwin tapqan, olardan biri elshi sózi.
Elshi sózi mámleketler arasında diplomatiyalıq baylanıslardı alıp narıwshı adam mánisin ańlatadı. Biraq shayır bul sózge kórkem obrazlı máni júklep, shayırdı qust ıelshi sıpatında táriyplegen.
Shayır degen óz xalqınıń elshisi,
Shad ómirden mol berilgen enshisi.
(“Abaz shayırǵa Ukrainadan kelgen xat”)
Bul qatardan kórip turǵanımızday elshi sózi óziniń tiykarǵı mánisinen onsha alıslamaǵan.
Hind elshisi ala shapan ópepek,
Alhabbiz, saq júrip bul kúnge jetken…
(“Búlbil uyası”)
Al joqarıda keltirilgen mısalda bolsa elshi sózi tiykarǵı mánisinen biraz nolsa da alıslap, kórkemlew quralı sıpatında paydalanıp, obrazlıq mánige iuebbolıp otır. Bunnan kórinip turıptı shayır jámiyetlik-siyasıy leksikaǵa tán sózlerdiń mánilerin ózinshe jasandırıp ustalıq penen paydalana bilgen.
Sonday-aq ayrım tarıyxıy shıǵarmalarda diplomatiyaǵa tán elshi sóziniń mánisi sıpatında “rasul” sózinińde qollanılǵanlıǵın kóremiz. Atap aytqanda, ogohiy arabsha rasul sózin elshi mánisinde de qollanǵan.
Sonıń menen birge sóz múlki sultanı Álisher Nawayı dóretiwshiliginde de “rasul” sózi diplomatiyaǵa tán atama sıpatında jumsalǵan.
I.Yusupov shıǵarmasında elshi sózi eki eldiń dilomatiyalıq baylanısların alıo barıwshı adam sıpatında jumsalǵan qatarlardı da ushıratıwımızǵa boladı..
Hayal patsha esler bárin,
Hayyar shanın shaytanların,
Kayxisrawdıń elshilerin,
“Bolmaydı” dep qaytarǵanın…
(“Tumaris”)
Insident – sózi russ tiline latın tiliniń “incidens” sózinen alınıp waqıya, qandayda bir jaǵday (waqiyalardıń anıqlaması kóbinese jaǵımsız jaǵdaylar) túsinbewshilik, soqlıǵısıw degen mánilerdi bildiredi. Bul sóz kóbinese eki eldiń yamasa mámlekettiń bir birine qarama-qarsı háreketleri, soqlıǵısıwı mánilerinde jumsaladı. I. Yusupov ta óz shıǵarmalarında incident sozin joqarıdaǵı mánilerden alıslamaǵan halda qollanǵan.
Tasadan oq atıp bir birimizge,
Incidentler bolıp turar arada…
(“Sonetler”)
Shayır shıǵarmalarında uzı kishi toparǵa tán bolǵan shegara sózi de qollanılǵan.
Sonday-aq, diplomatiyaǵa tán jámiyetlik-siyasıy leksikanıń bir túri, qısqarǵan qospa sózler de I. Yusupov shıǵarmalarında jeke siyrek ushırasadı. Mısalı:
Siz kótergen ǵárezsizlik bayraǵı,
Jelbirer BMSH astanasında…
(“Prezident”)
Jáne aytıo ótiw tiyis, bul qısqarǵan qospa atamanıń russ tilindegi variantında shayır óz shıǵarmalarında sheber paydalana bilgen:.
Lektor bol dese, tınbay lekciya oqıo,
OONda medekspert bolıp júrseń…
(“Jigittiń jetpis kóklemi”)
4.Aymaqlıq – territoriyalıq bóliniw menen baylanıslı jámiyetlik-siyasıy leksika.
Lingvistikada 11-14 ásirlerde tiyisli jazba estelikler tilindegi aymaqlıq-territoriyalıq bóliniwdi ańlatatuǵın jámiyetlik-sıyasıy sózler arnawlı túrde izertlew obiektine aylanǵan. Sonday-aq, ózbek til biliminde de bul tarawda A. Urazbaev óziniń ogohiydiń “Riez-ud-davla” shıǵarmasında jámiyetlik-sıyasıy leksika atlı kanditatlıq dessertaciyasında sol shıǵarma tilindegi qollanılǵan aymaqlıq bóliniw menen baylanıslı bolǵan jámiyetlik-sıyasıy sózlerge keńnen analiz jasaǵan.
I.Yusupov shıǵarmalarında bul kishi toparǵa tiyisli bolǵan sózler kópshilikti quraydı. Mámleket – mámleket.
Teńhe shashqan menen Aydos qalası,
Ayırsha, terbenbes teńiz jaǵası,
Bir mámleket jaylasqanday arası,
Búgin Qaraózektiń bálent qolları…
(“Aq altınlı eldiń aqsaqalları”)
Bul qatarlarda mámleket sózi óz aldına bir úlken el sıpatında qollanılǵan.
Usı sóz ayrım qosıqlarında xalq,jurt, húkimet mánilerinde de jumsalǵanın kóremiz.
Mámleketim, húkimetim, bári de,
Quwatlaydı meniń dańqlı ismimdi.
(“Men paxtakesh xalıqpan”)
Shayır shıǵarmalarınan orın alǵan tómendegi qatarlarda Watan sózi de ulıwma qollanıwdaǵı mánisi hám territoriyalıq birlik ańlatıwshı jámiyetlik-siyasıy sóz sıpatında jumsalǵan.
Danqlı Shıraz – shayırlardıń watanı,
Amir Temur jawlap aldı da onı,
Shaǵal máslik qurdı da sarayda…
(“Patsha hám shayır”)
Shıǵarmadaǵı qatarlar mazmunında shayır watan sıpatında Shıraz qalası názerde tutılǵanlıǵın ańlawǵa boladı.
Sonday-aq, ayırım qosıqlarında watan sózi el, jurt mánisinde qollanılǵanlıǵın da kóremiz.
Tuwıp ósken elin súye almadı ol,
Onı jek kóriwden uyalmadı ol,
Kóship barǵan eli onı jatırqap,
Hesh jerdi “Watanım” dey almadı ol…
(“Tórtlikler”)
Mámleket mánisin ańlatıwshı sózlerdiń jáne biri elat sózi esaplanadı. Házirgi kúnde arab hám parsı tillerinde shtat (bul sózdiń inglizshesi state “Mámleket” mánisin beredi) mazmunın beretuǵın bul sóz I. Yusupov hám nasqa ózbek hám qaraqalpaq sóz sheberleri tillerinde mámleket mánilerin ańlatqan. Ogahiy shıǵarmaları tilinde bul sózdiń aelat, “Nawayı shıǵarması tiliniń túsindirme sózliginde” bolsa ielat formaları bar ekenligi kórsetip ótilgen.
I.Yusupov shıǵarmaları tilinde de bul sóz mámleket,respublika, el mánilerinde jumsalǵan.
Munarlanıp baxıt daraǵınday,
Artıo ıǵbal danq inabatı,
Jatar gúllep jaslıq bulaǵınday,
Qaraqalpaqstan elatı…
(“Meniń avtonomiyam”)
Sonday-aq, shayır shıǵarmalarında elat sózi watan, el mánilerinde de jumsalǵan.
Xosh elatım, xosh doslarım janajan,
Xosh bol endi aq sút bergen anajan…
(“Joldas muǵallim”)
Sóz sheberi óz dóretiwshiliginde ulıs sózin walayat, ayırım orınlarda qáwim, millet sózleriniń sinonimi sıpatında da paydalanǵan. Sonday-aq, el mánisinde de jumsalǵan.
Bir elde kóp tilli ulıslar jasar,
Bári bir anadan tuwılǵan yanlı…
(“Sonetler”)
Shaǵlayıq ulıstıń ullı kúnınde,
Qızsın doslıq toyı Ámiw boyında!
(“Qırq báhár”)
Sonday-aq, ayırım shıǵarmalarında bul sóz xalıq , puxara mánisinde de jumsalǵanlıǵın kóriwge boladı.
Ult ayırǵash bolsań ulıs jaqtırmas,
Ís túskende xizmetińe taq turmas…
(“Tórtlikler”)
Jurt sózi bolsa mámleket mánisin beriw túrkiy tillerdiń kópshiligine tán. Biz bunı shayır I. Yusupov shıǵarmaları tilindede ushıratamız:
Ata jurtı Túrkistandı qalmaqlar,
Shapqanında essiz batır quladı…
(“Hár kitabıń bir qızıqlı shejire”)
Xorezm yadlamalarında bul sóz jurt: xalıq jasaytuǵın jer, watan mánilerinde kórsetilgen. Bul mániler I.Yusupov shıǵarmaları leksikasına da tán.
Ata jurtım Túrkistanda,
Danqllı sháhárlerdiń biriseń…
(“Sahra gúli”)
Jurt sózi xalıq, puxara mánilerinde de qollanılǵan orınlar bar:
Jurtqa tansıq emes bul kúnde baqsı,
Dúnya quwıw boldı kewildiń naqshı…
(“Xoshadás”)
Sóz sheberiniń bazı bir dóretpelerinde jurt sózi aymaqqa tán jámiyetlik – siyasıy leksikasınıń biri qala, sháhár sózleri menen sinonim sıpatında jumsalǵan.
Dep patsha bas shayqap, kúldi murtınan
Hám ol keter waqta Shıraz jurtınan,
Qala hákimine tapsırdı nıqlap,
“Shayırǵa ǵamxorlıq isleń jaqsılap”…
(“Patsha hám shayır”)
5. Sociallıq qatlamlardı bildiretuǵın jamiyetlik-siyasıy leksika
Puxara sózi sózlik mánisi jaǵınan “kambaǵallar”, “paqırlar” bolıwına qaramastan tilimizde bir qansha waqıt aldın “grajdan” mazmunın bere baslaǵan. I. Yusupov shıǵarmaları tili de tastıyqlaydı. Tek ǵana shıǵarmada bul sózdiń kóplik máni ańlatıwın názerde tutıw lazım.
Ayaz biy ádil jol tutıp,
Puxaranıń ǵamın oylaǵan.
(“Awıl jollarında”)
Xoja – házirgi kúnde keń tarqalǵan hám xojayin degen mánini beredi. Bul qatardan xoja sóziniń sociallıq qatlamdı ańlatıwın bilip alıwǵa boladı:
…Adalatlıq planetası ármanım,
“Baysız,proleyarsız,qulsız,xojasız”…
(“Jer planetası”)
Xoja sózi tarıyxımızdıń túrli dáwirlerinde hár qıylı mánilerdi ańlatqan.
Mısalı: samaniyler, seljukiylerde “wázir” keyin bolsa “bay sawdager” , osmanlı túrklerde “ustaz” sufiyzmde “dárwishler jámáátınıń diniy rutbası – murshid” hám taǵı basqa.
N. A. Baskakov bul sózdi “ salıq tólewshi qatlamlar” qatarına keltiriwge onıń keyi bolsa “bay adam” , “múlikdar” mánisin keń tarqalǵan. Bul jaǵdayda jámiyetlik-siyasıy leksikada tarıyxıy sharayat dógereginde de ózine tán ózgerisler júz beriwi múmkinligin kórsetedi.
Sociallıq qatlamdı bildiretuǵın bay hám gedey sózleri de I. Yusupov tilinde ushırasadı.
Bay sózi qolında kóp mal – múlk bar, ústem klass wákili, feodal mánilerin ańlatadı.
Al gedey onıń kerisi, sociallıq qatlamnıń tómen dárejesin bildiredi.
…Mine kolxoz,
Gedeyge sóz,
Joǵal bay,
Kolxoz jaqqa jaqınlatpa nusqańdı!
(“Joldas muǵallim”)
Qul – bende jámiyettiń eriksiz aǵzası:
…Adalatlıq planetası armanım,
“Baysız,proletarsız,qulsız,xojasız”…
(“Jer planetası”)
6.Ekonomikalıq tarawǵa baylanıslı jámiyetlik-siyasıy leksika.
I.Yusupov shıǵarmalarında ekonomikalıq tarawǵa baylanıslı sózlerden menshik sózi jiyi paydalanǵan. Mensjik sózi jeke múlk degen mánilerde jumsalǵan.
Til tabıstı menshik penen el mápi,
Miynetińniń palın tatsań jaman ba?
(“Awıldaǵı kesh’)
Investiciya hám óndiris sózleride sheberlik penen qosıq qatarlarına túsirilgen.
Investiciya – hár qıylı tarawdaǵı kárxanalarǵa payda óndiriw maqsetinde óziniń mámleketinde yamasa shet el mámleketlerinde jeke jeke yamasa mámleket kapitalın uzaq múddetke salıw.
Shaqır investiciya degen apańdı,
Engiz óndirislerge jańalıqlarıńdı…
Sonıń menen birge keyingi dáwirlerde ekonomikalıq tarawda keń en jayǵan isbilermen atamasın dáwir kartinasın ashıp beriw máqsetinde ustalıq penen paydalanǵan.
Qara terge túsken qara miynetiń,
Eskirgen zamanı ótip barmaqta,
Isbilermen bolıp, hiltin dawlettiń,
Tapqan eller alǵa ketipbbarmaqta.
(“Isbilermenlerge”)
Qatarlarda kórinip turǵanınday shayır isbilermen sózine kórkem obrazlıq máni júklep qandayda bir rawajlanǵan ellerge qarata qollanǵan. Al bazı bir ahıǵarmalarında jeke shaxslarǵa qarata jumsalǵamlıǵınıń da guwası bolamız.
|
| |
