|
Xalq hunarmandchilik turlari, uning tarixi, rivojlanish bosqichlari va hozirgi vaqtdagi imkoniyatlari
|
| bet | 5/6 | | Sana | 11.06.2024 | | Hajmi | 11,04 Mb. | | #262512 |
Bog'liq Xalq hunarmandchiligi772.2.Xalq hunarmandchilik turlari, uning tarixi, rivojlanish bosqichlari va hozirgi vaqtdagi imkoniyatlari.
Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarning o‘ziga xos yana bir xususiyati ularda sajda qilish xolati aniqlashtirilganidadir. Ularda ibodat qiluvchilarning qo‘li va boshi tushiriladigan joy ko‘rsatilgan. Gilamlar bezaklarida ibodat xarakatini ifodalovchi turlicha ramzlar paydo bo‘la boshladi. Saroy ibodat gilamchalarida zikrning mavxumiy xolatlarini aks ettiruvchi naqsh unsurlari yetakchi o‘rinni egallagan bo‘lsa, oddiy kishilar ibodat gilamchalari anchagina soddaligi b-n ajralib turgan.
Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarda erkaklar va ayollar qiyofalarini xam uchratishimiz mumkin. Bu jonli mavjudot tasvirini taqiqlovchi diniy qoidaga ba‘zan amal qilinmaganligini bildiradi. ―Saroy‖ joynamozlarida xam jonivorlarning nafis tasvirlariga duch kelamiz.
O‘rta osiyoda joynamoz ishlab chiqarish shaxar axolisi va o‘troq hayot kechiruvchi yoki endigina o‘troqlasha boshlagan katta qabilalar orasida keng tarqalgan. Bu o‘troq qabilalar tashqi ta‘sirni ko‘proq qabul qilishini, ko‘chmanchi qabilalar esa diniy ta‘sirni o‘z an‘analari doirasida qabul qilishini bildiradi.
Turkman joynamozi asosan Amudaryoning o‘rta oqishi xududida yashovchi, chorvachilik va dexqonchilikni xamisha birga olib boruvchi ―Ersari‖ qabilasi kishilari tomonidan tayyorlangan. Turkman ibodat gilamchalarida mexrob taxmoni doimo xayvon shoxi tasviri bilan bezatilgan. Ularda o‘simliksimon va gulli bezaklar ko‘p bo‘lishiga qaramay, uslubi jixatidan ―Saroy‖ gilamchalariga xos xandasaviy uslubidan keskin farq qiladi.
Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida ,Farg‘ona vodiysi axolisi o‘rtasida xamda qashg‘ar va sinszyanda keng tarqaldi.Bu davrda tayyorlangan joynamozlar asosan ―jamoatchilik‖ nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti kishi namoz o‘qishi mumkin. Shu turdagi gilamchalarda xam albatta mexrobli peshtoq mavjud bo‘lib, ularda o‘simliksimon naqshlar ko‘p. Biroq joynamozlarning tasvir uslubi va naqshlari mavzusi maxalliy xususiyatga egadir. Bulardan biri peshtoqning butun fonini xayot daraxti ko‘rinishidagi yirik manzaraning egallashidir.
O‘zbeklar va tojiklar tukli gilamchalardan emas, ko‘proq kashtalangan joynamozlardan foydalanishgan. Buxoroda tayyorlangan XIX asrga mansub joynamoz nusxalari ipakli matoda kashta bajarilgan. Biroz betartibday bo‘lishiga qaramasdan unchalik keng bo‘lmagan yo‘l b-n bo‘lingan va o‘simliksimon shoxchalar b-n bezatilgan mexrobdagi tasvir aniq ko‘zga tashlanadi. Mexrobli taxmon uch atirgul tupi b-n bezatilgan. Moxir musavvirning xomaki chizmasi asosida bajarilgan ushbu joynamoz nusxalari mexrobli taxmon xam, o‘simliksimon naqshlar xam joynamoz uchun zaruriy unsur ekanligini ko‘rsatadi.
Joynamozdagi naqshlar davrlar va jamiyatning barcha qatlamlari uchun xos ma‘naviy olam o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligini bildirib turadi. Ular islom an‘analari, shuningdek, milliy madaniy-tarixiy jarayonni nurlantirib turuvchi adabiy manba bo‘lib qoladi.
To'qimachilik odatda ko'plab madaniyatlarda va zamonlarda ayollar qo'l san'ati sifatida ayollar bilan bog'liq. Bugungi kunda to'quv ko'plab ayollar uchun mashhur hunarmandchilik va san'atdir.
Bu erda to'qimachilik tarixidagi eng muhim voqealardan bir nechasi, batafsil ma'lumot olish uchun ba'zi bir aloqalar mavjud. Suratlar 2002 yilda Smithsonian xalq festivali, to'quv va tegishli hunarmandchilikni namoyish etuvchi hunarmandlardir.
Sanoat inqilobigacha ip-kalava va to'quv vaqtni talab qiluvchi va asosiy uy vazifasi bo'lgan. Gilam va savat ishlab chiqarish - ham to'quvchilik vazifalari - uy xo'jaligining Amerika Qo'shma Shtatlaridan Osiyoga juda muhim qismlaridan biri edi.
Sanoat inqilobi, asosan, to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirishdan boshlandi, shuning uchun to'qimachilik va mato ishlab chiqarishdagi bu o'zgarish ayollarning hayotidagi ulkan o'zgarishlarni anglatdi va bu ayollarning huquqlarini o'zgartirishga yordam berishi mumkin edi.
Qadimgi Misrda tikuvchilik va ip yigirish iplari uy xo'jaligining muhim faoliyati edi.
Xitoy, shimoldagi Hoang-ti rafiqasi Si-ling-chi, ipak kurtak ishlatishning foydasi va ipak ipni to'quv usullari va miloddan avvalgi 2700-yillarda ipak qurtlarini ko'tarish usullari bilan kashf qilindi.
Vetnam tarixi bir nechta ayollarni ipak qurti etishtirish va tikish bilan shug'ullanadi va hatto ipak qurti foydalanishni kashf etish bilan Vetnam malikasini kreditlash bo'yicha afsonaga ega.
Gilam to'qish va ilgari gilam to'qish tez-tez Turk va Kichik Osiyo madaniyatida ayollarning viloyatiga aylangan.
Navaxo yoki Navajo shtatining janubi-g'arbiy qismida Indoneziya ayollari o'rgimchak to'quvchilikka o'rgatilgan. Navajo gilamlari hali ham go'zalligi va amaliyligi uchun mashhurdir.
Amerika inqilobi
Inqilob davrida Amerikada ingliz mollarini boykot qilish, shu jumladan, arzon ishlab chiqarilgan mato, ko'proq ayollar mato ishlab chiqarishga qaytganini anglatardi. Spinning g'ildiraklari mustaqillik va erkinlik ramzi edi.
(
18 va 19 asrda Yevropa va Amerika
Evropada va Amerikada, 18 va 19-asrlarda, kuchlanish dastgohi ixtirosi sanoat inqilobini tezlashishiga yordam berdi. Ayollar, ayniqsa, turmushga chiqmagan yosh ayollar, bu texnologiyadan foydalangan holda yangi to'qimachilik fabrikalarida ishlash uchun o'z uyidan chiqib ketishdi.
20-asrda ayollar to'qimachilikni san'at sifatida qayta tikladilar. Bauhaus harakatlarida ayollar "ayollarning san'ati" ga nisbatan jinsiy stereotyping shaklidagi taxminlarga ega bo'lganlar kabi deyarli pichoqqa tushishdi.
Savat — roʻzgʻor buyumi; novdalar (tol, tut, turangʻil, yulgʻun va boshqalar), bugʻdoy poyasi, keyinchalik sim va boshqalardan toʻqib tayyorlanadi. Oʻrta
Osiyoda qadimdan keng tarkalgan. Shakli va vazifasiga koʻra turlicha boʻladi: kajava S, non S, guldor S. va boshqa Yirik nov dalardan toʻkilgan S.lar kdsimda
qurilishda (tuproq, gʻisht, tosh, qum, ganch tashishda), nozik novdalardan toʻqilgan
S.lar meva-cheva, non va boshqa narsalar solishda ishlatilgan.
XULOSA
Hunarmandchilik insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan vujudga kelib, jamiyat rivojlanishi davomida asta-sekin dehqonchilik va chorvachiliksan ajralib chiqdi, turli ijtimoiy tarixiy davrlar doirasida texnika rivoji bilan aloqador holda takomillasha bordi, taraqqiy etdi, yuksaldi, turli ixtisosliklar (kulollik, duradgorlik, temirchilik, misgarlik, binokorlik, toshtaroshlik, oʻymakorlik, kashtadoʻzlik, koʻnchilik, tikuvchilik, toʻquvchilik, zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardoʻzlik, boʻyoqchilik, kemasozlik, tunukasozlik va boshqalar)ga ajraldi.
Oʻzbekiston hududida neolit davridayoq hunarmandchilikning dastlabki muhim tarmogʻi hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarish va toʻqimachilik vujudga keldi (Xorazm vohasidagi Kaltaminor madaniyati, Surxondaryodagi Sopollitepa va boshqalar).
Dastlabki qo`lda ishlangan sopol buyumlari neolit davriga xos bo`lib, yurtimizda Kaltaminor madaniyati bu borada bizga nihoyatda ahamiyatli ma’lumotlarni taqdim qiladi. Sopollar qo`lda ishlangan bo`lib olovda kuydirib pishirilgan. Sopol buyumlariga turli xil botiq shakldagi naqshlar solingan, arxeologlar e’tiborini tortgan yana bir jihat sopollardagi mato izlaridir, bu sopolning yasalish texnikasi bilan bog`liq bo`lib, quritilgandan so`ng yonib ketgan matodan “yodgorlik” hisoblanadi.
Bugungi kunda hunarmandchilik, tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida oʻzini toʻla oqlamoqda. Oʻzbekistonda mustaqillik boshlangach tadbirkorlik, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, mulkiy oʻzgarishlarning muhim yoʻnalishlaridan biriga aylandi. Ushbu jihatdan yaqin oʻtmishda faoliyat koʻrsatgan tadbirkorlar, hunarmandlar va savdo-sotiq tarmoqlarining tajribalari va tadrijiy rivojlanishini oʻrganish muhim ahamiyatga egadir. Bundan koʻrinadiki
bizning diyorlar qadimdan hunarmandchilik markazlari boʻlgan. Buni rivojlantirish, jahon bozorlarini egallash uchun davlat tomonidan barcha shart sharoitlar yaratilmoqda.
|
| |
