O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
“KOMPYUTER INJINERINGI”
FAKULTETI 4-BOSQICH KI 14-19 SIRTQI GURUH TALABASI
HOLMUMINOV SHERXONNING
“ZAMONAVIY IQTISODIYOT” FANIDAN TAYYORLAGA MUSTAQIL
ISHI
Bajardi:
Holmuminov Sh.
Qabul qildi:
Ibragimov N
Mavzular:
1. Axborotlashtirish, axborotlashgan jamiyatning ijobiy va salbiy tomonlari
nimalardan iborat?
2. Jahon iqtisodiyotida raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi va shakllanishini
izohlab bering?
3. “Raqamli О‘zbekiston – 2030” dasturining mazmuni, maqsadi va
vazifalarini izohlab bering?
4. Raqamli iqtisodiyotning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
Axborotlashtirish, axborotlashgan jamiyatning ijobiy va salbiy tomonlari
nimalardan iborat
Yangi axborot texnologiyalarining yaratilishi va ularning jamiyat turli jabhalariga
kirib borishi informatikaning yangi sohasi - ijtimoiy informatika fanining ajralib
chiqishiga sabab bo’ldi. Ijtimoiy informatika quyidagi masalalarni o’rganadi:
Axborotlashgan jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari va muammolari;
Axborot resurslari jamiyat rivojining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
faktorlari sifatida;
Axborotlashgan jamiyatda shaxs;
Axborot madaniyati;
Axborot xavfsizligi;
Axborotlashgan jamiyat termini Yaponiyada paydo bo’ldi . Mutaxassislar ushbu
termin yuqori sifatli axborot mo’l-ko’l bo’lgan va uni saqlash, taqsimlash va
foydalanish uchun barcha vositalarga ega bo’lgan jamiyatni ifodalaydi, deb e’tirof
etadilar. Axborotlar manfaatdor kishilarga tez va oson hamda qulay shaklda
etkazib beriladi.Axborot xizmatlari uchun narxlar shu darajada past bo’lishi
kerakki, jamiyatning har bir a’zosi undan ehtiyojiga qarab foydalana ilsin.
Arademik V.A. Izvozchikov axborotlashgan jamiyat xususiyatlarini ifoda etuvchi
quyidagi ta’rifni taklif etgan: “Axborotlashgan jamiyat deb, jamiyatning barcha
sohalari hamda a’zolari hayoti va faoliyatida kompyuter, telematika va boshqa
vositalar aqliy mehnat qurollari sifatida ishlatiluvchi , kutubxonalardan
foydalanish, katta tezlik va aniqlikda axborotlarni qayta ishlash, real va
prognozlashtirilgan hodisalarni modellashtirish, , ishlab chiqarishni boshqarish,
ta’limni avtomatlashtirish va boshqa vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega
bo’lgan jamiyatga aytiladi.
Bunday jamiyatda:
Hohlagan kishi , gurux yoki ixtiyoriy korxona-tashkilot o’z faoliyati uchun
zarur bo’ladigan axborot resurslaridan foydalana jlishi;
Zamonaviy axborot texnologiyalari va aloqa vositalarining taqdim etilishi;
Ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy rivojlanish masalalarini echish uchun
zarur bo’lgan axborot resurslarini doimiy yangilash va to’ldirish
imkoniyatini beruvchi rivojlangan axborot infrastrukturasiga ega bo’lish;
Axborotlashgan jamiyat darajasiga eng yaqin kelgan davlatlarga AQSh,
Yaponiya, G’arbiy Evropa davlatlari kiradi.
Insoniyatning axborotlashgan jamiyat sari bosib o’tgan yo’li. Axborot hamisha
jamiyat hayotida ham, alohida shaxs hayotida ham muhim o’rin egallagan.
Insoniyat tarixida axborotlarni yig’ish, saqlash va uzatish vositalarining
pivojlanish jarayoni bir tekis kechmagan va bir necha bor axborot sohasida
“Informatsion inqilob” deb ataluvchi global ahamiyat kasb etuvchi hodisalar yuz
bergan.
Birinchi information inqilob yozuvning kashf etilishi bilan bog’liq. Yozuv
insoniyatga bilimlarni to’plash va uni avlodlarga uzatish imkonini berdi .O’z
yozuviga ega bo’lgan sivilizatsiyalar boshqalariga nisbatan uqori iqtisodiq va
madaniy darajaga erishganligi ma’lum . Bunga misol qilib, Qadimgi Misr, Ikki
daryo oralog’i davlatlari,Xitoy kabilarni keltirish mumkin.Bu borada piktografik
va ieroglifik yozuvdan alfavitli yozuvga o’tish alohida ahamiyatga ega bo’ldi.
Ikkinchi information inqilob (XVI asr o’rtalari) – kitob bosishning ixtiro qilinishi
bilan bog’liq.Bu hodisa axborotlarni caqlabgina qolmay, ularni ommaga yoyish
imkoniyatini yaratdi.Savodxonlik alohoda tabaqalar doirasidan chiqib, ommaviy
tusga kirdi.Bular ilmiy texnika rivojlanish jarayonini tezlashtirdi. Kitoblar
bilimlarning alohida mamlakat chegarasidan chiqib, umuminsoniy sivilizatsiya
yaratilish jarayonoga turtki bo’ldi.
Uchinchi information iqilob ( XIX asr oxiri) aloqa vositalarining taraqqiyoti bilan
bog’liq. Telegraf , telefon va radio ma’lumotlarni turli masofalarga operativ
uzatish va qabul qilish imkonini berdi.Insoniyat taraqqiyotining aynan shu
bosqichi “globallashuv” jarayonining debochasi bo’lib qoldi. Axborot uzatish
vositslarining taraqqiyoti tezkor va ishonchli aloqa vositalariga muxtoj bo’lgan fan
va texnikaning gurkirab rivojlanishiga olib keldi.
To’rtinchi information inqilob ( XX asrning 70–yillari) mikroprotsessorli texnika
va xususan, personalkompyuterlarning paydo bo’lishi bilan bog’liq.Shuni
ta’kidlab o’tish lozimki , axborot revolyutsiyasiga ХХ asr o’rtalarida
kompyuterlarning paydo bo’lishi emas, mikroprotsessorli tizimlarning keng
tarqalishi sabab bo’ldi. Ushbu jarayon axborotlarni saqlash va izlash tizimlarini
radikal o’zgartirib, kompyuterli telekommunukatsiyalarning paydo bo’lishi va
rivojlanishiga olib keldi. Aynan to’rtinchi information inqilob “Axborotlashgan
jamiyat” rivogiga asos soldi. Axborot katta oqimlarining vujudga kelishi vujudga
kelishiga:
Bilimlarning turli sohalari bo’yicha davriy nashrlarning ko’payib borishi;
masalan, ХХ asr boshlarida ilmiy xodim uchun fizika sohasida chop
etiladigan 10 tagacha oylik jurnal bilan tanishib borish etarli hisoblangan
bo’lsa, asr oxiriga kelib, bu ro’rsatkich 100 ga etdi.
Ilmiy va amaliy faoliyat natijalari e’lon qilinadigan kitob, xujjatlar,
hisobotlar, dissertatsiyalar va boshqalar miqdorining katta tezlik bilan
ko’payib borishi.
sabab bo’ldi.Yuqorida ta’kidlab o’tilgan XX asr o’rtalaridagi ushbu holatni
“Informatsion portlash” deb ham atashadi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, 1900 –
yilgasha bilimlarning to’planishi va rivojlanishi juda sekinlik bilan brogan bo’lsa,
1900 yildan keyin har 50 yilda 2 baravarga, 1950 yildan keyin har 10 yilda 2
baravarga, 1970 yildan boshlab, har 5 yilda , XX asr oxiridan boshlab har yili 2
baravarga ortib bormoqda. Axborot inqirozi bir qancha salbiy holatlarni keltirib
chiqardi. Ular orasida insonning chegaralangan qabul qilish va qayta ishlash
imkoniyatlari bilan doimiy ko’payib boruvchi axborot oqimlari o’rtasidagi
qarama-qarshilik; foydali axborotlarni o’zlashtirishga halal beruvchi
ulkan ortiqcha axborot massasining mavjudligi; axborot tarqalishiga xalaqit
beruvchi iqtisodiy, siyosiy va boshqa to’siqlarning mustahkamlanishi
muammolarini ajratish mumkin. Axborotlashgan jamiyat vazifalaridan biri –
inqiroz oqibatlarini yumshatishdan iborat.
Zamonaviy jamiyat axborot resurslari. Resurs bu – qaysidir vositalarning
manbasi yoki zahirasidir. Har qandar jamiyat, davlat, firma yoki jismoniy shaxs
o’z hayotiy faoliyati uchun zarur bo’lgan ma’lum resurslarga ega bo’ladi.
An’anaviy resurslarga xom ashyo (tabiiy) resurslar, energetic resurslar, mehnat
resurslari, moliyaviy resurslar kabi material resurslar kiradi.Bularga qo’shimcha
ravishda zamonaviy jamiyatning muhim resurs turi bu – axborot resurslaridir. Vaqt
o’tishi bilan axborot resurslarining ahamiyati ortib boradi;buning tasdig’i sifatida
zamonaviy jamiyatning hozirgi bosqichida axborot resurslari narxi material
resurslaridan past bo’lmagan tovar ekanligi faktini keltirishimiz mumkin.”Axborot
resurslari” tushunchasiga turli ta’riflar berilgan bo’lib, “Axborot,
axborotlashtirish va axborot xavfsizligi to’g’risidagi gonunda keltirilgan ta’rifga
asosan:”Axborot resurslari – axborot tizimlaridagi xujjatlar va xujjat massivlaridan
iborat .Fxborot tizimlari – kutubxonalar, arxivlar, fondler, berilganlar bazalari va
boshqalardan iborat .
Jamiyatning axborot resurslari boshqa material resurslari kabi strategic ahamiyatga
egadir.Ammo axborot resurslari va boshqa turdagi resurslar o’rtasida juda muhim
farq mavjud: axborot resursidan boshqa har qanday resurs foydalanilgandan keyin
yo’qoladi (yoqilg’ini yoqish, sarflangan mablag’ va b.), axborot resursi esa
kamaymaydi, aksincha ortib boradi.Undan ko’p marta foydalanish, cheksiz marta
nusxa ko’chirish mumkin.Axborot resurslarini klassifikatsiya qilishga qanchalik
urinmaylik, bu klassifikatsiya to’liq bo’la olmaydi. Klassifikatsiya asosiga
quyidagilarni qo’yish mumkin:tarmoqlar printsipi(fan, sanoat, ijtimoiy soha va
hokazo asosida) ;taqdim etilish shakli bo’yicha (axborot tashuvchi turi,
formallashganlik darajasi, qo’shimcha izoxlanganligi va hokazo xususiyatlar
bo’yicha) va boshqa prinsiplar. Har bir sinf bo’yicha yana qo’shimcha ichki
tiplashtirishni bajarish mumkin.Masalan, Internet resurslarini vazifasi va taqdim
etilish shakli bo’yicha : servis axboroti, bibliografik axborot, telekonferensiyalar
materiallari, dasturiy ta’minot, video va hokazo turlarga bo’lish mumkin.
Milliy axborot resurslari axborot resurslari sohasidagi eng yirik kategoriya bo’lib
hisoblanadi.Ushbu tushuncha XX asr 80- yillarida vujudga kelgan bo’lib,
rivojlangan mamlakatlardagi axborot massasi, axborotni uzatish va qayta ishlash
vositalarining rivojlanish darajasi ushbu ko’rsatkich bilan o’lchanadigan
bo’ldi.Milliy axborot resurslari klassifikatsiyasini quyidagi shaklda amalga
oshirish mumkin:
Rivojlangan davlatlarda axborot resurslarining ulkan massasi
kutubxonalarda jamlangan.
Arxivlar mamalakat tarixi va madaniyati bilan bog’liq bo’lgan ko’p asrlik
axborotlarni saqlaydi. Bu turdagi axborotlarning to’planish tezligi ko’pincha
ularni qayta ishlash tezligidan katta bo’ladi.
Ilmiy-texnikaviy axborot ko’p sonli maxsus nashrlar, patent xizmatlari va
hokozolarni saqlaydi.
Xuquqiy axborot qonun xujjatlari, kodekslar, normative aktlar va
hokazolarni o’zida saqlaydi.
Sohalar bo’yicha axborot resurslariga alohida olinga xo’jalik tarmoqlari: ta’lim
tizimi, qishloq xo’jaligi, meditsina, mudofaa, sanoat va hokazo tarmoqlar bo’yicha
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Ulkan massali axborot resurslarining mavjudligi va ularni electron
ko’rinishda ifodalash imkoniyati zamonaviy axborot resurslari, tovarlari va
xizmatlari bozorini vujudga keltirdi. Hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarda milliy
axborot resurslari bozoro shakllangan .Bu bozorlar ko’p jihatdan material resurslar
bozoriga o’xshash bo’lib, ma’lum tovarlar nomenklaturasiga ega. Bu tovarlar
sifatida axborot mahsulotlari va xizmatlari taqdim etiladi.Bu tovarlarga quyidagilar
misol bo’ladi:
Oddiy tovarlar va ularning narxlari to’g’risidagi ma’lumotlar;
Ilmiy-texnikaviy xarakterdagi ma’lumotlar (patentlar, avtorlik
guvoxnomalari,ilmiy maqolalar va hokazo)
Axborot texnologiyalari, kompyuter dasturlari;
Axborot tizimlari, berilganlar bazalari
Turli xil ma’lumotlar.
Har qanday bozor kabi axborot bozorida ham xaridorlar va sotuvchilar mavjud
bo’ladi.Axborot egalari yoki axborot ishlab chiqaruvchilarga quyidagilarni kiritish
mumkin:
Berilganlar bazalarini yaratuvchi va saqlovchi markazlar;
Aoqa va telekommuniktsiya vositalari;
Maishiy xizmatlar;
Axborotlar bilan savdo qiluvchi tijorat firmalari
Konsultativ firmalar;
Birjalar;
Jismoniy shaxslar..
Axborot iste’molchilari – jismoniy shaxslar, tashkilotlar, hukumat organlari va
hokazo.
Axborot xizmatlari – axborot bozoridagi alohida Tovar turi bo’lib hisoblanadi.
Masalan, kutubxona xizmatchilari tomonidan mijozlar buyurtmsi bo’yicha konkret
mavzudagi adabiyot yoki boshqa turdagi materialni to’plash kabi xizmatlar.
Axborot xizmatlarini faqat kutubxonalargina ko’rsatmaydilar.Ko’pgina davlatlarda
turli bilin sohalari bo’yicha ilmiy-texnikaviy axborotlarni qayta ishlovchi institutlar
mavjud bo’lib, to’plangan ma’lumotlar bo’yicha obzorlar, referatlar,
ma’lumotnomalar tayyorlaydilar.Biznes sohasidagi axborot xizmatlariga ma’lum
mavzu bo’yicha axborotlarni taqdim etish, konkret masala bo’yicha maslahat
berish va boshqalatr kiradi.Kommunukatsiya sohasida aloqa operatorlari, Internet
provayderlar xizmat ko’rsatadi.
| 