123
aktivlari tarkibi, muddati jihatidan passivlarning tarkibi va
muddatiga mos kelishi bilan aniqlanadi.
Ma’lum davr mobaynida naqd pul tushumiga ega bo‘lish
va bozor talabi noaniq bo‘lishi sharoitida mablag‘larni jalb
qilish va ularni joylashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsion
faoliyatini amalga oshirish uchun bank likvidli mablag‘larga
muhtoj bo‘ladi, ya’ni likvidli mablag‘lar
shunday aktivlarki,
bular minimal yuqotish xatari bilan yoki umuman yuqotish-
larsiz tez pulga aylanadigan aktivlardir.
Demak, bank likvidligi aholining bank tizimiga bo‘lgan
ishonchini shakllantiruvchi, ularning to‘lovga layoqatligini
tavsiflovchi asosiy omildir.
Agar tijorat banki o‘zining qarz va moliyaviy majburi-
yatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarish uchun yetarli dara-
jada naqd pul mablag‘lariga, boshqa likvidli aktivlarga va
shuningdek, boshqa manbalardagi mablag‘larini tez reali-
zatsiya qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa
u holda bank likvidli
hisoblanadi. Bundan tashqari likvidlik zaxirasini shakllanti-
rish ko‘zda tutilmagan ixtiyoriy moliyaviy ehtiyojlar u chun
zarurdir. Jumladan: kreditlarga bo‘lgan talabning mavsumiy
va ko‘zda tutilmagan tebranishlarini kompensatsiyalash,
omonat qoldig‘i to‘satdan kamayganda mablag‘lar o‘rnini
to‘ldirish va hokazo.
Jahon bank nazariyasida va amaliyotida likvidlik tu-
shunchasiga «zaxira» va «oqim» sifatida qaraladi. Bunda
likvidlikka «zaxira» sifatida qaralganda,
konkret vaqt ichida
ishlatilmagan zaxiralar hisobiga yuqori likvidli aktivlar foy-
dasiga aktivlar tarkibini o‘zgartirish yo‘li bilan mijoz oldida-
gi majburiyatlarni bajara olish imkoniyatining hajmini aniq-
lashni o‘z ichiga oladi.
Likvidlik «oqim» sifatida dinamika nuqtayi nazaridan
tahlil qilinadi va bunda ma’lum davr ichida likvidlikning
yuz bergan noxush darajasini o‘zgartirish, aktiv va passiv-
124
larning mutanosib bandlarini samarali boshqarish evaziga
likvidlikning obyektiv zaruriy darajasiga erishish (uni
ushlab
turish), qo‘shimcha qarz mablag‘larini jalb qilish, daromad-
larni ko‘paytirish evaziga bankning moliyaviy holatini mus-
tahkamlash ko‘zda tutiladi.
Bank likvidligining funksional mohiyatlari quyidagilar-
da ifodalanadi:
1. Bank likvidligi o‘zlarining hisob va joriy raqamlaridan
to‘lovlarni amalga oshiruvchi va kredit olish uchun mu-
rojaat qilgan mijozlarning, shuningdek, depozitlardan o‘z
mablag‘larini tasarruf qilayotgan omonatchilarning pulga
bo‘lgan talabini qondirishga qaratilgan.
2. Bank likvidligi bankning obro‘si bilan o‘zaro bog‘liq
bo‘ladi, ya’ni bankda likvidlik bo‘yicha muammolar bo‘l-
masa, u holda, kredit tashkilotining moliyaviy nobarqaror-
lik xataridan uzoqda yuruvchi mijoz uchun shu bank jozi-
bali hisoblanadi.
3. Bank likvidligi zararli va foydasiz bo‘lgan operatsi-
yalarning bajarilishini oldini olish maqsadida aktivlarni
noo‘rin sotmaslik imkoniyatini beradi.
Amaliyotda va nazariyada bank likvidligi uning daro-
madliligi bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi. Aktivlarni bosh-
qarish jarayonida banklar doimiy ravishda «daromadlilik-
likvidlik» ko‘rinishdagi qarama-qarshilikka duch keladilar.
Bu
yerda gap bitimlarni tuzish, moliyaviy operatsiyalarni
amalga oshirish, daromad va risk o‘rtasidagi mutanosiblikni
tanlash jarayonida har bir iqtisodiy agent (xususan banklar)
hal qilishi kerak bo‘lgan asosiy muammo to‘g‘risida bor-
moqda.
Likvidlik holati ikki tomonlama xarakterlanadi:
– Defitsit.
– Ortiqcha.
Likvidlik krizisi haqida gapirilganda aynan unga bo‘lgan
125
defitsit nazarda tutiladi. Ammo bank likvidligining had dan
tashqari yuqori bo‘lishi ham bank uchun yaxshi holat hi-
soblanmaydi, chunki bunda o‘tkazilayotgan opera
tsiyalar
samarasizligi yoki faoliyat yuritmasligi holati yuz beradi.
Taniqli rossiyalik olim professor, i.f.d. O.I. Lavrushin-
ning o‘quv qo‘llanmasida likvidlik
tushunchasiga quyida-
gicha ta’rif beriladi: «Likvidlik – bu bank faoliyati
ning
umum lashtirilgan jihatlaridan biri bo‘lib, uning ishonch-
liligini anglatadi. Bank likvidligi – bankning omonatchilari
va kreditorlari oldidagi o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida va
to‘liq bajarish qobiliyatini anglatadi».
1
Mazkur o‘quv qo‘l-
lanmaning mualliflari tijorat banklari likvidli ekanligini bil-
diruvchi ikki belgilarning (ya’ni majburiyatlarni o‘z vaqti-
da va yo‘qotishlarsiz bajarish) mavjud bo‘lishi bank faoliyati
sifatini aniqlab beruvchi ko‘pgina
ichki va tashqi tartibdagi
omillar bilan asoslanadi, deb hisoblaydilar.
