7.2. Tijorat banklari likvidlik ko‘rsatkichlari tavsifi
Har bir bank nazorat qiluvchi organning tavsiyalari va
konkret bankning likvidligiga ta’sir qiluvchi spetsifik omil-
larni hisobga olishdan kelib chiqib, likvidlik ko‘rsatkichlar
tarkibini o‘zi belgilab oladi.
Ikki pog‘onali bank tizimi tashkil qilinishi bilan tijo-
rat banklari likvidligini baholash mexanizmi shakllantirildi.
Bank tizimiga bo‘lgan ishonchni oshirish maqsadida yan-
gi tashkil qilinayotgan banklar likvidligi davlat tomonidan
tartibga solinishi muhimligi belgilab olindi. 1989-yilda so-
biq Ittifoq Davlat banki tomonidan ijro qilinishi majbu-
riy bo‘lgan tijorat va kooperativ banklar uchun bir qator
me’yoriy ko‘rsatkichlar o‘rnatib berildi. Bu ko‘rsatkichlar
guruhini quydagilar tashkil qilar edi: bank majburiyatlarini
cheklash (K1); fuqarolar omonatlarini cheklash (K2); bank
balansining joriy likvidligi (K4); bank balansining o‘rta
muddatli likvidligi (K5); bir qarzdorga bo‘lgan xatarning
maksimal miqdori (K3).
Bank majburiyatlarini cheklash K1 ko‘rsatkichi bank ning
barcha majburiyalarining yig‘indisi va uning o‘z mablag‘-
lari o‘rtasidagi bog‘liqlikni bildiradi. Mazkur bog‘lanish
133
bank o‘z majburiyatlarini cheksiz oshirib borishi mum-
kin emasligini, ya’ni mablag‘larni jalb qilishda bank do-
miy ravishda mazkur majburiyatlarning bajarilishiga kafo-
lat beruvchi o‘z mablag‘lariga asoslanishi lozimligini angla-
tadi. K1 ko‘rsatkichi qiymati bank majburiyatlari umumiy
yig‘indisining uning o‘z mablag‘lari hajmiga nisbati bilan
aniqlanadi. Bank majburiyatlari tarkibiga korxona, tashki-
lotlar va muassasalar hisob-kitob va joriy hisob raqamlari,
yuridik shaxslarning omonat va depozitlari, aholi omonat-
lari, boshqa banklardan olingan qarzlar, kafolat va kafillik-
larning 50 % miqdori kiritilar edi.
Bankning zaxira va boshqa jamg‘armalari, belgilangan
ajratmalardan keyingi foyda, bino va inshootlar qiyma-
ti, debitorlik qarzlar, boshqa tashkilotlar ustav kapitalidagi
ulushlarning yig‘indisi yordamida bankning o‘z mablag‘lari
miqdori aniqlanar edi.
Har xil toifadagi banklar uchun K1 ko‘rsatkichining
differensional miqdori, ya’ni tijorat banklari uchun uning
miqdori 1/20 va kooperativ banklari uchun 1/12dan kam
bo‘lmasligi belgilangan.
K2 ko‘rsatkichi fuqarolar omonatlari bo‘yicha bank
majburiyatlariga ma’lum bir chegaralarni o‘rnatadi. Maz-
kur ko‘rsatkichning miqdori fuqarolar omonatlarining bank
o‘z mablag‘lariga bo‘lgan nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko‘r-
satkichning me’yoriy qiymati 1 qilib belgilanib, har bir bank
o‘z mablag‘lari hajmi miqdorida aholidan mablag‘lar jalb
qilishi mumkinligini bildirgan.
Keyingi K4 va K5 ko‘rsatkchilari muddat bo‘yicha tas-
niflangan aktivlar va passivlarni taqqoslash asosida joriy va
o‘rta muddatli likvidlikni tartibga solish uchun mo‘ljallangan.
K4 ko‘rsatkichi likvidli aktivlarning 30 kun muddatgacha
bo‘lgan majburiyatlarga nisbati orqali aniqlangan. Bunda,
likvidli aktivlar tarkibiga kassa va yo‘ldagi pul mablag‘lari,
134
kredit muassasalari bo‘yicha hisob-kitob, hisob raqamlari-
dagi qoldiqlar, davlat obligatsiyalariga qilingan qo‘yilmalar,
30 kun muddatga berilgan kreditlar kiritilgan.
Joriy majburiyatlarni talab qilib olinguncha depozitlar,
30 kungacha bo‘lgan aholining muddatli omonatlari, bank
tomonidan 30 kun muddatga berilgan kafillik va kafolatlar
tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkichning me’yoriy miqdori 0,3 dan
kam bo‘lmasiligi belgilab berilgan. Belgilangan bu me’yorga
asosan har bir bank joriy to‘lovlar uchun qisqa muddatli
majburiyatlarning 30 %dan kam bo‘lmagan likvidli aktivla-
riga ega bo‘lishi lozim bo‘lgan.
K5 ko‘rsatkichi muddati bir yildan ortiq bo‘lgan aktiv-
larning shu muddatli majburiyatlarga nisbati orqali aniq-
langan. Sobiq Ittifoq Davlat Banki aktiv va passivlarning
bu tarkiblari bo‘yicha to‘liq mutanosiblikka rioya qilishni,
ya’ni banklarning K5 ko‘rsatkichi miqdori birdan oshib ket-
masligini talab qilgan.
Shu davr mobaynida tijorat banklarining likvidligi K3
ko‘rsatkichi, ya’ni bir qarzdorga bo‘lgan maksimal xatarni
cheklash orqali ham tartibga solingan.
K3 ko‘rsatkichi bir qarzdor ssudalari bo‘yicha yalpi
maj buriyatlarning (shu qarzdor bo‘yicha berilgan balans-
dan tashqari majburiyatlarning 50 %ni hisobga olgan hol-
da) bankning o‘z mablag‘lariga nisbatini ifodalagan. Bu
ko‘rsatkichning me’yoriy miqdori 0,5 dan oshib ketmasligi
lozim bo‘lgan.
Yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, tijorat banklari o‘z
faoliyatini amalga oshirish jarayonida likvidlikni optimal
darajada ushlab turilishini ta’minlashlari lozim.
Likvidlik muammosi, uni davlat tomonidan tartibga
solinishi va banklar tomonidan boshqarish banklar paydo
bo‘lishi bilan vujudga kelgan va hozirgi kunda milliy bank
tizimiga ega bo‘lgan har bir mamlakatda mavjud.
135
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida asosiy qiziqish kasb
etgan banklarning barcha aktiv faoliyatlari, ya’ni barcha
bank operatsiyalaridan pul mablag‘larini topish, bank lik-
vidligi talablarini bajarish, shuningdek, ishonchlilik va bar-
qarorlikka erishish maqsadida likvidlikni ta’minlash usullari
muhim ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiyot nuqtayi nazaridan banklar likvidligi-
ning boshqarilishi davlat tomonidan tartibga solish orqa-
li to‘ldirib boriladi. Markaziy bank tomonidan likvidlik
me’yorlari va ko‘rsatkichlarining belgilab berilishi, ularning
bajarilishi ustidan nazorat va banklarning faoliyati ustidan
umumiy nazorat qilish orqali davlat bank tizimi barqarorli-
gini ta’minlash bilan bir qatorda omonatchilar va kreditor-
lar manfaati himoya qilinadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida O‘zbekiston Respub-
likasi Markaziy banki pul-kredit siyosati sohasidagi vakola-
ti, tijorat banklari ustidan nazorat qilish va tartibga solish
funksiyalaridan kelib chiqib tijorat banklari uchun quyidagi
likvidlikning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini belgilab berdi.
Bank likvidligi tahlil qilinganda ma’lum bir muddat
oralig‘ida (oylik, chorak, yillik) likvidlik koeffitsiyentlari-
ning o‘zgarish dinamikasiga e’tibor berish lozim. Bunda lik-
vidlik koeffitsiyentlari o‘zgarishining qonuniyatini aniqlash
va ularning istiqbolini belgilash mumkin bo‘ladi.
Bankning likvidligiga qo‘yiladigan talablar:
1. Joriy likvidlik (K
1
) Bank joriy aktivlarining joriy maj-
buriyatlariga nisbati K
1
koeffitsiyentining miqdori 30 %dan
kam bo‘lmasligi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majbu-
riy tartibda nazorat qilish pozitsiyasidan qaralganda K
1
ko‘rsatkichining minimal qiymatini ushlab turish bu omo-
natchilar manfaatini bevosita davlat tomonidan himoyalash
shakli hisoblanadi.
2. Lahzali likvidlik (K
2
) koeffitsiyenti bankning yuqo-
136
ri likvidli aktivlar yig‘indisining, bankning talab qilib olin-
guncha hisob raqamlari bo‘yicha majburiyatlar yig‘indisiga
nisbati orqali aniqlanadi:
K
2
=(L
2
/M
t2
)*100% (2).
1
Bu yerda, L – yuqori likvidli aktivlar (O‘zbekiston Res-
publikasi Markaziy banki metodikasi orqali aniqlanadi);
M
t2
– talab qilib olinguncha bo‘lgan majburiyatlar.
Mazkur majburiyatlarning asosiy summasi Markaziy
bank metodikasi orqali aniqlanadi va bunga bank tomoni-
dan chiqarilgan talab qilib olinguncha veksellar ham kiri-
tiladi.
K
2
koeffitsiyentining miqdori 20 %dan kam bo‘lmasligi
kerak.
Iqtisodiy mohiyati jihatidan mazkur ko‘rsatkich bank-
ning joriy daqiqalarda omonatchilar oldidagi majburiyatlari-
ni bajarish qobiliyatini bildiradi. Bu ko‘rsatkich O‘zbekiston
Respublikasi bank amaliyotida birinchi bor tatbiq qilin-
moqda, shuning uchun uni joriy qilish bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda.
3. Uzoq muddatli likvidlik (K
3
) koeffitsiyenti bank to-
monidan bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar
yig‘indisining bank kaptaliga, shuningdek, bankning bir yil-
dan ortiq muddatga olgan kreditlari va shu muddatli boshqa
qarz majburiyatlariga nisbati orqali aniqlanadi:
K
3
=(K
yo
/(K+M
yo
))*100 % (3);
*
bu yerda, K
yo
– milliy va xorij valutasida bir yildan ortiq
muddatga berilgan kreditlar, shuningdek, bir yildan ortiq
muddatga bank tomonidan berilgan kafillik va kafolatlar-
ning 50 %;
1
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998-yil 2-no-
yabrdagi «Tijorat banklari likvidligini tartibga solish to‘g‘risida»gi
421-sonli Nizom.
137
M
yo
– bankning bir yildan ortiq muddatga olgan kredit-
lari va shu muddatli boshqa qarz majburiyatlari;
K – bank kapitali.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning 2000-yil
26-apreldagi 420-sonli «Tijorat banklari kapitalining yetar-
liligiga qo‘yilgan talablar to‘g‘risida»gi tartibiga muvofiq
majburiy bo‘lgan ko‘pgina iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisob-
lashda foydalaniladi. Kapitalning qiymati ustav fondi, bank-
ning fondlari, taqsimlanmagan foyda, kapital xarajat bilan
bog‘liq bo‘lgan kamaytirishlar, zararlar, qayta sotib olin-
gan xususiy aksiyalari va 30 kundan ortiq bo‘lgan debitorlik
qarzlari yig‘indisidan tashkil topadi.
Ustav fondi balansning passiv qismida bo‘lib, bank tomo-
nidan qarz majburiyatlari bajarilishini kafolatlaydi va uning
likvidligini va barqaror faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
K
3
ko‘rsatkichining maksimal qimati 120 % miqdorida
belgilangan.
K
3
koeffitsiyentning iqtisodiy mohiyati K
1
va K
2
ko‘r-
satkichlarnikiga o‘xshash bo‘lib, bank faoliyatini uni likvid-
lik bilan ta’minlashi yuzasidan tartibga solib turadi.
4. Likvidli aktivlarning jami aktivlarga nisbati (K
4
) koef-
fitsiyenti quydagicha hisoblanadi:
K4=(LA/A)*100% (4);
bu yerda, A – bank balansining barcha aktivlari yig‘indisi,
Markaziy bank metodikasi asosida aniqlanadi.
K
4
ko‘rsatkichining minimal qiymati 20 % miqdorida
belgilanadi.
Iqtisodiy mohiyati jihatidan mazkur ko‘rsatkich bank-
ning aktiv operatsiyalari bo‘yicha daromadlilik yuqori va
likvidlik kerakli darajada bo‘lishi uchun aktivlar tarkibi-
ni iqtisodiy muvofiq bo‘lgan qanday proporsiyalarda ush-
lab turish lozimligini bildiradi. K
4
ko‘rsatkichi 20 foiz-
dan kam bo‘lishi, likvidlik boshqarilishi yaxshi yo‘lga qo‘-
138
yilmaganligi va o‘z faoliyatini samarali amalga oshirma-
yotganligidan darak beruvchi bankning aktiv operatsiyala-
ridan daromad olishda yo‘qotishlarga yo‘l qo‘yilishini bil-
diradi.
Yuqorida keltirilgan bir talay huquqiy va me’yoriy huj-
jatlar tizimi mamlakatimiz tijorat banklarining faoliyatini
amalga oshirishda va likvidligini tartibga solishda yetarlicha
kuchli baza shakllantirilganligidan dalolat beradi.
Tijorat banklari ishlab chiqilgan huquqiy hujjatlarga asos-
langan holda o‘zlarining ichki me’yoriy hujjatlarini joriy qi-
lish orqali bankning likvidilgini tartibga solish, mablag‘larni
jalb qilish va joylashtirish va boshqa faoliyatlari doirasini,
imkoniyatlarini va rejalarini belgilab oladilar. Bunda tijorat
banklari bank likvidligini boshqarishda Hukumat va Mar-
kaziy bank tomonidan belgilab berilgan ma’lum bir iqtiso-
diy va moliyaviy ko‘rsatkichlarga rioya qilishlari shartligi va
bankning o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ichki si-
yosatini belgilab olishi lozim bo‘ladi.
Rivojlangan va bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida bo‘l-
gan ko‘pchilik mamlakatlar singari O‘zbekiston Respubli-
kasida ham tijorat banklari likvidligini boshqarilishining hu-
quqiy va me’yoriy bazasini shakllantirishda Xalqaro Bazel
Qo‘mitasi talablari va tavsiyalaridan keng ko‘lamda foydala-
nilgan. Mamlakatda huquqiy bazani bunday tartibda shakl-
lantirish milliy bank tizimini xalqaro andozalarga yanada
yaqinlashtirishga qilingan harakat deb baholash mumkin.
| 