|
Tili va adabiyoti universitetiBog'liq ANJUMANMATERIALLARI.19.11.2020 (1) ANJUMANMATERIALLARI.19.11.2020 (2), болажон, Mustaqil SvaT, 5, Гид Новичка MapletsBu sahifa navigatsiya:
- “-iz”
iz-boringiz. Natijada “siz” soʻzining buyruq gap (keling siz = siz keling; boring siz = siz boring)
tarkibidagi vazifasi barham topadi. “Siz”ning fe’l-leksema tarkibida affiks qiyofasiga kirishi
koʻplab soʻzlar tarkibida koʻzga tashlanuvchi morfonologik jarayonlarning [2] kelingiz, boringiz
tipidagi soʻz shakllar tarkibiga xos amalidan boshqa narsa emas.
Yana muhimi shundaki, “siz” olmoshining affikslashuvi tufayli sintaktik hodisa
morfologik hodisaga aylangan: gap (buyruq gap) fe’l-leksema, aniqrogʻi, soʻzshakl tusini olgan.
Boshqacha aytganda, sintaktik butunlik (gap) morfologik birlikka aylangan, ya’ni
morfologizatsiyalashgan. Bu lisoniy jarayon va uning amali tufayli shunday shakliy unsur (-iz)
paydo boʻlganki, u, birinchidan, soʻz tarkibining asemantik (ma’nosiz shakl: soʻz tarkibida
“siz”ning lugʻaviy ma’nosi barham topgan) unsuriga aylangan boʻlsa, ikkinchidan, u
afunksional (tayinli biror-bir lisoniy vazifaga ega boʻlmagan) shakliy unsur maqomini ham
kasb etgan.
“-iz” unsurining “afunksional”lik xususiyati shundaki, u boringizlar, kelingizlar tipidagi
soʻzlar tarkibida tilning biror-bir jabhasiga xos lisoniy vazifa bajarmaydi [3]. Fe’lning bu singari
shakllarini boringlar, kelinglar tarzida soddalashtirilganda ham, bu soʻzlar tarkibidagi morfem
qismlarning sintagmatik va semantik munosabatida hech qanday lisoniy nuqs sezilmaydi,
shuningdek, biror-bir lisoniy oʻzgarish sodir boʻlmaydi.
“-iz” shaklida affiksga aylangan “siz” olmoshining semantik-grammatik hissasi shu
unsurga (ya’ni, “-iz” shakliga kirgan unsurga) nisbatan prepozitiv tartibda joylashgan “-ing”
affiksi zimmasiga yuklanadi. Boringlar, kelinglar soʻz shakllari tarkibidagi “-lar” affiksi esa,
fe’l kategoriyalari tizimiga xos grammatik ma’no (koʻplik) ifodalovchi shakliy markerlardan biri
tusiga kiradi [4].
Demak, yuqorida aytilganlardan xulosa shuki, boringizlar, kelingizlar singari fe’l-
leksemalar tarkibidagi “-iz” unsuri mustaqil soʻz – “siz” olmoshining morfologizatsiyalashuvi
tufayli ma’nosizlashib, fe’l tizimiga xos soʻz oʻzgartiruvchi affiksga aylangan shaklidir. Zero,
mustaqil ma’noli soʻzlarning morfologizatsiyalashuvi tilda affikslar paydo boʻlishining tan
olingan asosiy usullaridan biri sanaladi.
|
| |
