12
I SHU’BA. OʻZBEK TILSHUNOSLIGINING NAZARIY MASALALARI
Areal lingvistikada innovatsiya muammosi
The problem of innovation in areal linguistics
Ashirbayev Samixan
*
Annotation. Uzbek area linguistics is experiencing its formation and development stage.
It has a department of linguistic geography and research in the method of the same name, but
area research is rarely done. The article summarizes the theoretical views on one of the
theoretical issues of area linguistics – the innovation center of isoglosses, highlights its
important aspects on the basis of Uzbek dialect materials and interprets the views on the
innovation center of “ā(ᴐ)”, an isogloss of the Uzbek language in Turkology.
Key words: area, innovation, innovation center, union of languages and dialects, region,
idiom.
Oʻzbekiston Respublikasida areal lingvistikani rivojlantirish kun tartibidagi masalalardan
biridir. Toʻgʻri, areal lingvistikaning asosiy yoʻnalishlaridan va oʻrganish metodlaridan biri
boʻlgan lingvistik geografiya boʻyicha bir qator ishlar mavjud. Bu sohada А.Shermatov,
Y.Ibrohimov, N.Murodova, Q.Muhammadjonov, Z.Ibrohimovalarning ishlarini koʻrsatish
mumkin. Аreal lingvistika yoʻnalishida ham tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Bu yoʻnalishda
I.Darvishov va N.Raxmonovlarning tadqiqotlarini koʻrsatish joiz. Shuni alohida qayd qilish
lozimki, Oʻzbekiston Respublikasida areal lingvistikaning nazariy
asoslariga ham poydevor
qoʻyilgan edi. Bunda biz А. Joʻrayevning “Oʻzbek tili massivini areal oʻrganishning nazariy
asoslari (rus tilida)” asarini koʻzda tutmoqdamiz. Bu ishda ilk bor areal lingvistikadagi nazariy
qoidalar va tushunchalar asosida oʻzbek tilining dialektal zonalari belgilandi. Tan olish kerakki,
bu asardagi yondashuv va gʻoya koʻp yillar davomida ilmiy jamoatchilik e’tiboridan chetda qolib
keldi. Bu asar oʻzbek areal lingvistikasining boshlanishini bildirishi bilan bir qatorda oʻzbek
dialektologiyasi va areal lingvistikasining navbatdagi hal qilinishi lozim boʻlgan muammolarini
ham oʻrtaga tashladi.
Garchand, bu asarda innovatsiya masalasiga toʻxtalmagan boʻlsa-da, bu
masalaning yechilishiga yordam beradigan boshqa nazariy fikrlar ham bor edi.
Turkologiyada innovatsiya, innovatsiya markazi masalasi N.Z.Hojiyevaning ishida
dastlab tilga olindi va uning nazariy asoslari toʻgʻrisida fikr yuritildi [Гаджиева, 1975:206].
Oʻzbek tlshunosligida innovatsiya markazi masalasi dastlab А.Shermatov tomonidan
tilga
olingan [Шерматов, 1981:12]. U innovatsiya markazi nazariyasiga oid fikrlarni bayon qilmaydi,
balki chiqish kelishigining
-din affiksi bilan ifoda qilinishida uning innovatsiya markazi uygʻur
tili deb koʻrsatadi, xolos. Bu fikr asoslangan emas, balki mavjud holat koʻzda tutilgan, yaʼni
innovatsiya markazini aniqlashda til tarixi faktlari yetakchi oʻrin tutishi hisobga olinmagan.
Qadimgi turkiy, eski oʻzbek tili va oʻzbek tilining shimoliy oʻzbek
shevalarida bu kelishik -
din/tin va boshqa variantlarda qoʻllanishi eʼtiborga olinmagan. Har bir lingvistik hodisa yoki
izoglossaning keyingi davrdagi joylashuvi uning innovatsiyasini bildirmaydi,
balki u
innovatsiyani aniqlashning barcha qoidalariga mos kelishi lozim. Til tarixi boʻyicha yaratilgan
tadqiqotlar [Фозилов, 1965:42] bu izoglosaning innovtsiya markazi qadimgi turkiy til ekanligiga
asos boʻladi.
Innovatsiya markazi tushunchasi keyingi davrda darsliklarga ham kiritildi [
Ashirboyev,
2016:78].
*
Filologiya fanlari doktori, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili
va adabiyoti universiteti
professori, e-mail:
