13
Аreal lingvistikada innovatsiya masalasining qoʻyilishi bejiz emas. Buni, umuman, areal
lingvistikaning paydo boʻlishi bilan bogʻlash lozim boʻladi. Maʼlumki, areal lingvistika qiyosiy-
tarixiy tilshunoslik qoidalariga zid qoʻyilishi negizida paydo boʻlgan, yaʼni
Hind-Yevropa
tillarining paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi yangi qarashlar va dialektlarni yangi metodlar asosida
oʻrganish [Гаджиева, 1975, 5] bilan bogʻliq edi. Аreal lingvistika ijodkorlari uning turli
qirralarini nazariy jihatdan asoslashga harakat qildilar va ularning vakillaridan boʻlgan
V.Portsiga 1954-yilda innovatsiya zonasi nazariyasini ishlab chiqqan edi [Qarang: Гаджиева,
1991, 8]. Shundan eʼtiboran, areal
lingvistikada innovatsiya, innovatsiya markazi degan
tushunsalardan foydalanish davom etmoqda. Аreal lingvistikadagi innovatsiya soʻzi oʻz lugʻaviy
ma’nosi bilan bogʻlangan boʻlib, u izoglossalarning dastlabki chiqish, tarqalish markazini
bildiradi [Ashirboyev, 2016, 78].
Аdabiyotlarda аreal lingvistikada innovatsiya masalasi murakkab talqinlarga ega. Dastlab
uni tushuntirishda izoglossaga murojaat qilinadi. Lingvistik
kartalarni qiyoslash, ulardagi
lingvistik holatni birlashtirish jarayonida innovatsiya markazi haqidagi masala hal qilinadi. Bu
jarayonda yana til tarixini his qilish, zonaning iqtisodiy, siyosiy,
etnografik chegaralanishi
hamda boshqa tillar bilan qoʻshnichiligi hisobga olinadi.
Innovatsiya tom maʼnoda muayyan izoglossaning chiqib kelish, tarqalish nuqtasini,
markazini bildiradi. Innovatsiya markazini aniqlashda quyidagi sharoitlar tahlil qilinadi:
1. Har bir lingvistik hodisaning paydo boʻlish nuqtasi aniq belgilanishi kerak va u oʻsha
hodisaning boshqa yerda ham paydo boʻlganligini inkor etadi. Boshqacha aytganda, bu masalada
ikkilanish mumkin emas, ya’ni N.Z.Hojiyeva ta’biri bilan aytganda, aniqlangan innovatsiya yana
boshqa yerdan chiqmasligi isbotlanishi kerak [Гаджиева, 1975, 205] Bunda barcha ilmiy
farazlar va ularni realizatsiya qilish hamda boshqa tadbirlar to
uni aniqlashga qadar amalga
oshirilishi lozim boʻladi. Bunday ishonchli tadqiqotlar fanda bor. Jumladan, oltoyshunoslik,
turkologiya hozirgi turkiy tillar va oltoy guruhiga kiradigan tillardagi leksikada aksariyat faol
soʻzlar oltoy tiliga
mansubligi isbot qilingan, demak, bunday soʻzlarning (izoleksemalarning)
innovatsiya markazi oltoy tilidir, chunki u qayta tadqiq qilishga muhtoj emas. Umlaut hodisasi
turkiy tillardan uygʻur tilida rivojlangan, labial singarmonizm qirgʻiz tilida har tomonlama oʻziga
xosligi namoyon boʻlganligi uchun koʻrsatilgan izoglossalarning vatani,
innovatsiya markazi
ayni shu tillardir, chunki tilga olingan hodisalar boshqa turkiy tillarda koʻrsatilgan tillardagi kabi
qat’iy emas.
2. Innovatsiya “til ittifoqi (“языковый союз”) boʻlgan joylarda paydo boʻladi Agar faqat
bir til yoki bir sheva amal qiladigan hudud boʻlsa, innovatsiya haqida fikr yuritish tavsiya
etilmaydi. Aslida atrof tillar va shevalar bilan aloqada boʻlmagan til va shevani topish qiyin.
Demak, innovatsiya markazi “til va dialektlar ittifoqi” (bu tushuncha quyida yanada
ochiqlanadi), yaʼni bir necha til va dialektlar aralash faoliyatda boʻlgan hududlarda aniqlash
toʻgʻrisida fikr yuritiladi. Masalan, turkiy tillarning har biri oʻzaro va tashqi muhit –
boshqa
tizimdagi tillar bilan birga yashaydi. Shu jumladan, oʻzbek tili ham. Ma’lumki, oʻzbek tiliga
chegaradosh (va aralash) boʻlgan qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, turkman, tojik tillarining ta’siri
kuchli va,
aksincha, oʻzbek tilining ularga ta’siri bor. Bu esa oʻsha hududda izoglossalar
umumiyligiga olib keladi. U yoki bu izoglossaning innovatsion markazini aniqlashda ana shu
“begona” til va shevalarni inkor qilish asosida erishiladi.
3. Innovatsiya markazini aniqlashda izoglossalar tarixini oʻrganish muhimdir.
Izoglossalar tarixini oʻrganish ancha murakkab hisoblanadi. Innovatsiya markazini aniqlash ayni
zamonda u yoki bu izoglossaning tarixiga kirib borishi demakdir. Til tarixi aslida izoglossalar
tarixidan iborat. Maʼlumki, til tarixiga kirib borgan sari
aniqlik darajasi ortib boradi, yaʼni
markazni aniqlash shu darajada ravshanlashib boradi. Shuning uchun ham til tarixini oʻrganish
izoglossalarning innovatsiya markazini oʻrganishda muhim omil hisoblanadi.
