Tizim tushunchasi. Tizimning tarkibi va tuzilishi
Tizim – bu tizimli tahlilning markaziy tushunchasi. Tizim doimo maqsadga
ega, chunki u shuning uchun mavjud va faol ishlaydi. Muayyan munosabatlar orqali
o‘zaro bog‘langan va ular uchun qandaydir
umumiy maqsadli funksiyani
bajaradigan yoki umumiy maqsadga mo‘ljallangan obyektlar to‘plami tizim
(sistema) deyiladi.
Tizim – bu aniq ravishda o‘zaro bog‘langan va ta’sirlashuvchan hamda
umumiy maqsadga mo‘ljallangan elementlar majmui yoki to‘plami.
Agar xuddi shunday hech bo‘lmaganda ikkita elementni aniqlay oslak,
masalan, o‘quv jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi, savdo
jarayonida sotuvchi va
xaridor, televideniyeda televizor va teleko‘rsatuvlarni uzatuvchi telestudiya va
hokazo, bu demak tizim.
Agar bir xil yoki har xil jinsli elementlarni (masalan, tushunchalar, buyumlar,
odamlar) yig‘sak (birlashtirsak), bu tizim hosil bo‘ldi degani emas, bu tasodifiy
aralashma xolos. Biror elementlarning to‘plami sistema bo‘lishi
uchun bu tizimni
kuzatish (tavsiflash) imkonini beruvchi tadqiqot maqsadi va tahlil aniqligi bo‘lmog‘i
lozim. Masalan, loyihachi yoki sinovchi-tadqoqotchi uchun avtomobil bu tizim,
ammo u yo‘lovchi uchun harakat vositasi (transport turi) xolos. Odatda tizim
elementlari ma’lum predmet sohasi obyektlari kabi ta’riflanadi.
Element (lot. elementum – dastlabki modda) – bu tizimning ma’lum bir
funksiyalarni nisbatan mustaqil amalga oshirish qobiliyatiga ega, bo‘linmas
komponentasi (qismi). Tizimda ular soni chekli yoki cheksiz bo‘lishi mumkin.
Elementlar buyum, obyekt, predmetlarga bo‘linishi mumkin.
Elementlar moddiy,
energetik, axborot shaklida bo‘ladi.
Tabiat bilan bog‘liq ravishda fizik, mexanik, kimyoviy, biologik,
iqtisodiy,
kibernetik va boshqa tizimlarni farqlash mumkin.
Fizik, mexanik, kimyoviy, biologik tizimlar real mavjud obyektlarning mos
xususiyatlarini tekshirishda vujudga keladi.
Iqtisodiy tizim – bu o‘zaro iqtisodiy bog‘lanishga ega turli ta’sirlashuvchi
obyektlar (jarayonlar, hodisalar) birlashuvi natijasidir.
Kibernetik tizim – bu axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash hamda
axborot almashishga qodir o‘zaro bog‘langan obyekt-elementlar to‘plamidan iborat
tizimdir. Kibernetik tizimlarga misollar:
avtopilot, xolodilnikdagi harorat
regulyatori, EHM, inson miyasi, tirik organizm, biologik ko‘payish,
kishilik
jamiyati.
Tizim yana elementlar o‘rtasidagi aloqalarni ham o‘z ichiga oladi. Elementlar
va ular o‘rtasidagi aloqalar har biri ma’lum qiymatlar to‘plamini qabul qiluvchi
xossalarga (ko‘rsatkichlarga) ega bo‘lishi mumkin.
Istalgan tizimning muhim sifati unda bu tizimga kiruvchi barcha
elementlarning hisobga olish xususiyatiga egaligidir. Shu sababli tizimni
o‘rganishda elementlarni alohida ketma-ket o‘rganishga
imkon beruvchi
elementlarga ajratish usuli yetarli emas. Tizimning har bir elementi o‘z navbatida
tizim bo‘lishi mumkin, bunday holda u asos qilib olingan tizimga munosabati
bo‘yicha tizim osti bo‘ladi (bunda tizim haqida aytilgan barcha tushunchalar unga
ham tegishli bo‘ladi). O‘z navbatida istalgan tizim boshqa tizimning tizim ostisi
bo‘lishi mumkin, munosabat bo‘yicha yuqori tizim tizim usti bo‘ladi.
Tizim elementlarini oddiy sanab o‘tish bilan yoki biror to‘plamga tegisli
xossalarining berilishi bilan yoki ketma-ket o‘zaro bog‘langan
tizim ostilarga
(komponentalarga, elementlarga) ajratilishi bilan ifodalanishi mumkin. Oxirgi holda
elementlar yoki ularning guruhlari o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlarni aks
ettiruvchi "tuzilma" tushunchasini kiritish mumkin. Bu o‘zaro aloqalar tizimning va
uning asosiy xossalarining mavjudligini ta’minlaydi. Tuzilma grafik akslanishlarda,
nazariy-to‘plamli munosabatlarda, matritsalar ko‘rinishida ifodalanishi mumkin.
Tizimni tasvirlash akslantirish maqsadiga bog‘liq [1].
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday tizim o‘zining tarkibiga ega. Har
qanday tizimning bazaviy topologiyasi (tuzilmasi) quyidagi sxemalarda ifodalash
mumkin:
