Toshkent davlat texnika universiteti

68 
Farq u
kir

u
ос
= 0 bo’lganda kirish kuchlanishi u
kir
,





ch iq
ch iq
U
R
R
R
U
U

2
1
1
1
; 





ch iq
ch iq
U
R
R
R
U
U

2
1
1
2
, 
Bu yerda u
oc 
teskari bog’lanish kuchlanishi; 
)
/(
2
1
1
R
R
R



teskari bog’lanish 
koeffitsenti (3.2b,v-rasm). 
Avtotebranuvchi multivibrator sxemasida R
3
C - zvenosi orqali ikkinchi teskari 
bog’lanish hisobiga o’z operato’zini uyg’otish rejimi vujudga keladi (2b-rasm). t
1 
momentda (2b-rasm) u
chiq
kuchlanish 


вых
вых
U
U
dan
ga sakrab o’zgardi deb tasavvur 
qilamiz, C kondensator R
3 
rezistor orqali 

ch iq
U
ta’siri ostida R
3 
rezistor orqali 
o’tayotgan tok bilan qayta zaryadlanadi, kondensatordagi u
C 
 
kuchlanish 
eksponensial qonun bo’yicha 

ch iq
U
ga intilib o’zgarmoqda. u
C 
kuchlanish 
invertirlovchi kuchaytirgich u
kir
kirish kuchlanishidir. t
2 
momentda u 
 
U
2 
qiymatga 
yetganda, OK chiqish kuchlanishi 


chiq
chiq
U
U
dan
ga sakrab o’zgaradi. Kondensator 

ch iq
U
ga intilib qayta zaryadlanishni boshlaydi, lekin U
1 
qiymatga yetib t
3
momentda u OK ni chiqish kuchlanishini 

ch iq
U
invertirlashga majbur qiladi. Keyin 
jarayon qaytariladi. 
Ko’rilgan prinspga asoslangan generatorlar relaksatsion generatorlar deb 
ataladi. bunday multivibrator tebranish davri
)
/
2
1
ln(
2
2
1
3
R
R
C
R
T


, t
и1
= t
и2
. 
Bunday ko’rinishli tebranishni meandr deb ataladi. 
R
3 
R
1 
u
kir 
U
chiq
 
u
chiq
 
0

ОK
R
2 
u
chiq 
С
 
u
kir 
U
0с 
0
U
2 
U
1 
 t
 
0
t
 
u
kir 
T
 
t
u1 
t
u2 
t
1 
t
2 
t
3 
U
chiq
+ 
U
chiq
 
a)
 
b)
 
3.2-rasm. a) katta kirish kuchlanishning u
kir
 signallarida ikki qiymat b)operatsion 
kuchaytirgich asosida multivibrator v)vaqt diagrammasi 
 
 
u
kir
v) 

69 
2. UCHBURCHAK SHAKILLI IMPULSLAR GENERATORI. 
Sxamada (3a-rasm) trigger kirish u
kir
kuchlanishili RC- uchburchak impulslar 
generatori OK1 da bajarilgan, OK2 da yig’ilgan integrator – invertirida olinadigan 
u
chiq2
, kuchlanish xizmat qiladi. 
3.3-rasm. a) uchburchak shakilli impulslar generatori, b) vaqr diagrammasi 
Integrator ishlashiga tushuncha kiritamiz. i
C 
tok C kondensator orqali 
kiruvchi
dt
du
C
i
ch iq
C
2


ga teng, bu yerda u
C
= u
chiq2, 
shuning uchun A nuqta 
potensiali (3a-rasm) nolga yaqin. Tok operatsion kuchaytirgichlar OK1 va OK2 
bilan 
R
u
i
chiq
C
/

.
R
u
dt
du
C
ch iq
ch iq
1
2


tenglikning ikkala qismini 0 dan t gacha 
integrallab va –C  ga bo’lib, quydagini hosil qilamiz 




t
ch iq
ch iq
ch iq
dt
u
RC
u
u
0
0
2
1
Bu yerda, t=0 da u
chiq 
–generatordagi kuchlanish. 
t
1
vaqt momentida (3.3b-rasm) triggerdan OK2 kirishga kuchlanish 

вых
U
berilgan bo’lsin. Shunda
const
U
вых


(o’zgarmas qiymatdan integral esa t vaqtga 
proporsional), unda u
chiq2
kuchlanish to’g’ri chiziqda t
2 
momentda U
2 
qiymatga 
yetmaguncha o’zgaradi, bunda trigger ulanadi va integrator kirishga 
.

вых
U
kuchlanish beriladi. t
2
momentdan kondensator qayta zaryadlanishni boshlaydi va 
+ 
u
chiq1 
0

ОK1

ОK2
u
chiq2 
u
chiq1 
R
2 
C
 
A
 
R
 
i
C 
R
1 
0
U
1 
U
2 
t
 
t
 
u
chiq2 
T
 
t
1 
t
2 
t
3 
U
chiq
 
U
chiq
 
t
1 
t
2 
t
3 
a)
 
b)
 
 
- 

70 
unda kuchlanish t
3 
momentgacha chiziqli o’sib boradi, undan keyin jarayon 
qaytariladi.
Uchburchakli kuchlanish amplitudasi trigger ulanish kuchlanishi bilan 
aniqlanadi va
2
1
1
/ R
R
U
chiq

ga teng. Tebranish davri 
2
1
/
4
R
RCR
T

. 
3. KUTUVCHI MULTIVIBRATOR 
Kutuvchi multivibrator monostabil impuls generatorlar turkumiga kiradi va 
bitta uzoq davom etuvchi turg’un va bitta kvaziturg’un muvozanat holatlariga ega. 
Kutuvchi multivibrator yoki birvibratorning eng oddiy sxemasi 3.4-rasmda 
keltirilgan. 
3.4-rasm. Kutuvchi multivibrator yoki birvibrator 
Sxemaning boshlang’ich holatida tranzistor T
1
+E
b
siljitish manbai 
yordamida berk holatda, tranzistor T
2
- ochiq va to’yingan. Bunda S
1
kondensatori 
+E
k
- T
2 
tranzistorning emitter o’tishi - S
1
- R
k1
- (-E
k
) konturi bo’yicha 
zaryadlanishga imkoniyati bor. 
Impuls hosil qilish uchun sxemani turg’un holatdan chiqarish kerak. SHu 
maqsad bilan T
1
tranzistor bazasiga S
b
bo’luvchi kondensator orqali manfiy ishga 
tushuruvchi impuls beriladi. Natijada ko’chkisimon jarayon rivojlanadi va u 
sxemani to’ntarilishiga olib keladi: T
1
tranzistor ochiladi, T
2
- esa berkiladi. 
R
б2

71 
Endi S
1
kondensatori (ochilgan T
1
tranzistori orqali) T
2
tranzistorning 
kirishiga ulangan bo’lib qoladi va uni berk xolatda ushlab turadi. S
1
kondensatori 
+E
k
- T
1
- S
1
- R
b2
- (-E
k
) konturi bo’yicha razryadlangani sari T
2
tranzistorining 
baza potentsiali nolgacha kamayadi va u ochiladi. SHu lahzadan yangi 
ko’chkisimon jarayon boshlanadi va uning natijasida tranzistor T
1
berkiladi, 
tranzistor T
2
esa to’yinadi. 
S
1
kondensatori zaryadlanib bo’lganidan keyin sxema boshlang’ich turg’un 
holatga qaytadi. 
T
2
tranzistorning kollektor yuklamasida to’gri burchakli impuls shakllanadi. 
Bu impulsning davomiyligi t
u
T
2
tranzistorni berk xolati bilan aniqlanadi. 
t
u

0.7 S
1
R
b2
Turg’un holatni ta`minlash uchun T
1
tranzistorni berkitish kerak, ya`ni
E
b

I
ko max

R
b1 
bo’lishi kerak. 
Bu erda I
ko max
- maksimal temperatura uchun kollektorning issiqlik toki. 
Impulsni generatsiyalash vaqtida T
1
tranzistor to’yinishi kerak. Bunda uning 
baza va kollektor toklari quyidagicha bo’ladi. 
б
б
2
К
к
1
Т
б
R
Е
R
R
Е
I



;
1
к
к
1
Т
к
R
Е
I

Keltirilgan bog’lanishlarni inobatga olganda to’yinish sharti 
S
I
I
бн
кт


Demak: 
S
R
Е
R
R
Е
R
Е
1
б
б
2
к
к
1
к
к











; 
bu erda 

- tranzistorning baza tokini uzatish koeffitsenti. S - tranzistorni to’yinish 
koeffitsenti. 
Bundan 

72 










2
к
1
к
к
1
б
к
1
б
1
к
к
R
R
E
R
SЕ
R
R
E
R
Sxemaning afzalliklari E
k
ta`minlash manbai kuchlanishini to’liqroq 
ishlatilishi va kichik tiklanish vaqtidan iborat. Sxemaning kamchiligi qarama - 
qarshi qutbli ikkita ta`minlash manba - E
k
va +E
b
larning zarurligi. 
Hozirgi vaqtda kutuvchi multivibrator sxemasini yaratish uchun asosan 
integral amaliy kuchaytirgichlar qo’llaniladi.

Download 2.01 Mb.