Toshkent gumanitar fanlar universiteti 03-23-IQS guruh
talabasi Xudayberganov Atanazar Baxadirovichning
“Iqtisodiyot axborot kammunikatsion texnalogiyalar va
tizimlar” fanidan “Axborot xavfsizligini
ta‘minlashning zamonaviy usul va vositalari “ mavzusida
To’rtko’l 2023 yil
“Iqtisodiyot axborot kammunikatsion texnalogiyalar va
tizimlar” fanidan “Axborot xavfsizligini
ta‘minlashning zamonaviy usul va vositalari “
mavzusida
REJA:
1.Axborotni muhofaza qilish, axborot xavfsizligi va
uning zamonaviy konsepsiyasi
2.Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari
3.Axborot xavfsizligi va ma’lumotlarni himoyalash
bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar.
AXBOROT XAVFSIZLIGI VA AXBOROTNI MUHOFAZA QILISH Axborotni muhofaza qilish, axborot
xavfsizligi va uning zamonaviy konsepsiyasi. Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari.
Axborot xavfsizligi va ma’lumotlarni himoyalash bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar. Axborotni
muhofaza qilish sohasida xalqaro standartlar. Har qanday taraqqiy etgan jamiyat hayotida
axborotning ahamiyati uzluksiz ortib bormoqda. Uzoq o‘tmishdan davlatning harbiy-strategik
ahamiyatiga molik bo‘lgan ma’lumotlar qat’iy sir tutilgan va himoyalangan. Hozirgi vaqtda ishlab
chiqarish texnologiyalariga va mahsulotlarni sotishga tegishli axborot tovar ko‘rinishiga ega
bo‘lib, ichki va tashqi bozorda unga bo‘lgan talab ortib bormoqda. Axborot texnologiyalari
avtomatlashtirish va axborotni muhofaza qilish yo‘nalishlarida muntazam mukammallashib
bormoqda. Zamonaviy axborot texnologiyalarining taraqqiyoti sanoat shpionaji, kompyuter
jinoyatchiligi, konfedensial ma’lumotlarga ruxsatsiz kirish, o‘zgartirish, yo‘qotish kabi salbiy
hodisalar bilan birgalikda kuzatilmoqda. Shuning uchun axborotni muhofaza qilish har qanday
mamlakatda muhim davlat vazifasi hisoblanadi. O‘zbekistonda axborotni muhofaza qilishning
zaruriyati axborotni muhofaza qilishning davlat tizimi yaratilishida va axborot xavfsizligining
huquqiy bazasini rivojlantirishda o‘z ifodasini topmoqda. «Axborotlashtirish to‘g‘risida», «Davlat
sirlarini saqlash to‘g‘risida», «Elektron hisoblash mashinalari dasturlari va ma’lumotlar bazalarini
huquqiy himoya qilish to‘g‘risida» va boshqa qonunlar hamda bir qator Hukumat qarorlari qabul
qilindi va amalga tatbiq etildi. Axborotni muhofaza qilish axborotni ixtiyoriy ko‘rinishda
yo‘qotishda (o‘g‘irlash, buzish, qalbakilashtirish) ko‘riladigan zararning oldini olishni ta’minlashi
lozim. Axborotni muhofaza qilish choralari axborot xavfsizligiga oid amaldagi qonun va me’yoriy
hujjatlar asosida va axborotdan foydalanuvchilarning manfaatlariga ko‘ra tashkil etilishi zarur.
Yuqori darajada axborotni muhofaza qilishni kafolatlash uchun muntazam ravishda murakkab
ilmiy-texnik vazifalarni hal etish va himoya vositalarini takomillashtirish talab etiladi.. Axborotni
muhofaza qilish, axborot xavfsizligi va uning zamonaviy konsepsiyasi O‘zbekiston
Respublikasining 2002-yil 12-dekabrdagi №439-II-sonli
« Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunida1 axborot va uning turlari
to‘g‘risida quyidagi ta’riflar keltirilgan: axborot – manbalari va taqdim etilish shaklidan qat’i
nazar shaxslar, predmetlar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
axborotni muhofaza etish – axborot borasidagi xavfsizlikka tahdidlarning oldini olish va ularning
oqibatlarini bartaraf etish choratadbirlari; ommaviy axborot – cheklanmagan doiradagi shaxslar
uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot, bosma, audio, audiovizual hamda
boshqa
xabarlar va materiallar
; hujjatlashtirilgan axborot – identifikatsiya qilish imkonini beruvchi
rekvizitlari qo‘yilgan holda moddiy jismda qayd etilgan axborot; maxfiy axborot – foydalanilishi
qonun hujjatlariga muvofiq cheklab qo‘yiladigan hujjatlashtirilgan axborot. Ushbu ta’rif
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Milliy axborot resurslarini muhofaza qilishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» 2011-
yil 8-iyuldagi PQ–1572-son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida»gi 2011-yil 7-noyabr
296- sonli qarorida quyidagicha ifodalangan: maxfiy axborot – O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlariga muvofiq foydalanish cheklangan, davlat sirlariga mansub axborot mavjud bo‘lmagan
hujjatlashtirilgan axborot2 . Konfedensial axborot – hujjatlashtirilgan axborot, undan foydalanish
qonun hujjatlariga muvofiq chegaralanadi3 . Saqlash, o‘zgartirish, uzatish va ma’lum maqsadlar
uchun foydalanish obyekti bo‘lgan tevarak olam haqidagi ma’lumotlarni, keng ma’noda axborot
deb tushunish mumkin. Bu tushunchaga ko‘ra inson, uning hayot tarziga va harakatlariga ta’sir
etuvchi doimiy o‘zgaruvchi axborot maydoni ta’sirida bo‘ladi. Axborot o‘z tavsifiga ko‘ra siyosiy,
harbiy, iqtisodiy, O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 7-maydagi 848-XII-sonli «Davlat sirlarini
saqlash to‘g‘risida»gi qonunning1 1-moddasida davlat sirlari tushunchasi berilgan: «Davlat
tomonidan qo‘riqlanadigan va maxsus ro‘yxatlar bilan chegaralab qo‘yiladigan alohida
ahamiyatli, mutlaqo maxfiy va maxfiy harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va o‘zga xil
ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasining davlat sirlari hisoblanadi». Mazkur qonunning 3-
moddasida davlat sirlarining toifalari keltirilgan: «O‘zbekiston Respublikasining davlat sirlari –
davlat, harbiy va xizmat sirlarini qamrab oladi. Oshkor etilishi respublika harbiy-iqtisodiy
imkoniyatlarining sifat holatiga salbiy ta’sir etishi yoki O‘zbekiston Respublikasining mudofaa
qobiliyati, davlat xavfsizligi, iqtisodiy va siyosiy manfaatlari uchun boshqa og‘ir oqibatlar keltirib
chiqarishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar davlat sirini tashkil etadi. Oshkor etilishi O‘zbekiston
Respublikasining mudofaa qobiliyati, davlat xavfsizligi va Qurolli Kuchlari uchun og‘ir oqibatlar
keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan harbiy xususiyatga ega ma’lumotlar harbiy sirni tashkil etadi.
Oshkor etilishi O‘zbekiston Respublikasi manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan fan,
texnika, ishlab chiqarish va boshqaruv sohasiga doir ma’lumotlar xizmat sirini tashkil etadi».
Axborot xavfsizligi tushunchasi, uning tashkil etuvchilari tavsifi. Axborot xavfsizligi
deganda tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy yoki qasddan qilingan ta’sirlardan axborot va
uni qo‘llab-quvvatlab turuvchi infrastukturaning himoyalanganligi tushuniladi. Bunday tа’sirlar
ахbоrоt sоhаsidаgi munоsаbаtlarga,
jumladan
, axborot egalariga, axborotdan
foydalanuvchilarga va axborotni muhofaza qilishni qo‘llab quvvatlovchi infrastrukturaga jiddiy
zarar yetkazishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining 2002-yil 12-dekabrdagi №439-II-sonli
«Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunida2 axborot xavfsizligi axborot
borasidagi xavfsizlik deb belgilangan va u Axborot sohasida shaxs manfaatlari fuqarolarning
axborotdan foydalanishga doir konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshishida, qonunda
taqiqlanmagan faoliyat bilan shug‘ullanishida hamda jismoniy, ma’naviy va intellektual
rivojlanishda axborotlardan foydalanishlarida, shaxsiy xavfsizlikni ta’minlovchi axborot
himoyasida namoyon bo‘ladi. Axborot sohasida jamiyat manfaatlari bu sohada shaxs
manfaatlarini ta’minlashda, demokratiyani mustahkamlashda, ijtimoiy huquqiy davlatni qurishda,
ijtimoiy hamjihatlikni qo‘llab-quvvatlashda o‘z aksini topadi. Axborot sohasida davlat manfaatlari
milliy axborot infrastrukturasining rivojlanishiga sharoitlar yaratishda, axborot olish sohasida
shaxs va fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini amalga oshishida, O‘zbekistonning
hududiy birligini, suverenitetini va konstitutsiyaviy tuzumining mustahkamligini, siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy barqarorligini ta’minlash maqsadida axborotdan foydalanishda, qonuniylik va huquq
tartibotni qat’iy amalga oshishida, o‘zaro tenglik va o‘zaro manfaatdorlikdagi xalqaro hamkorlikni
rivojlantirishda ifodalanadi. Axborot xavfsizligi – ko‘p qirrali faoliyat sohasi bo‘lib, unga faqat
tizimli, kompleks yondashuv muvaffaqiyat keltirishi mumkin. Ushbu
muammoni hal etishda
huquqiy
, ma’muriy, protsedurali va dasturiy-texnik choralarni qo‘llaniladi. Bugungi kunda
axborot xavfsizligini ta’minlaydigan uchta asosiy tamoyil mavjud: – ma’lumotlar butunligi –
axborotni yo‘qotilishiga olib keluvchi buzilishlardan, shuningdek ma’lumotlarni mualliflik huquqi
bo‘lmagan holda hosil qilish yoki yo‘q qilishdan himoya qilish; – axborotning konfedensialligi.
Axborot va uning tashuvchisining holatini belgilaydi va unda axborot bilan ruxsatsiz
tanishishning yoki uni ruxsatsiz hujjatlashtirishning (nusxa ko‘chirishning) oldini olish
ta’minlangan bo‘ladi; – foydalanish huquqlariga (mualliflikka) ega barcha foydalanuvchilar
axborotdan foydalana olishliklari. Ta’kidlash joizki, ayrim faoliyat sohalari (bank va moliya
institutlari, axborot tarmoqlari, davlat boshqaruv tizimlari, mudofaa va maxsus tuzulmalar)
ularda ko‘riladigan masalalarning muhimligi va xarakteriga ko‘ra, ularning axborot tizimlari
faoliyati ishonchliligiga nisbatan yuqori talablar va xavfsizlik bo‘yicha maxsus choralar ko‘rilishini
talab etadi. 8 Axborot xavfsizligining milliy xavfsizlik tizimidagi o‘rni. XXI asrda shaxs, jamiyat va
davlat taraqqiyotida axborot resurslari va texnologiyalarining rolini ortishi natijasida
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini axborotlashtirilgan jamiyat sifatida qurish masalasini hal etish
bilan birga quyidagi omillar milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimida axborot xavfsizligining yetakchi
o‘rin egallashini belgilaydi: – milliy manfaatlar, ularga tajovuz va ularni bu tajovuzlardan
himoyalash axborot va axborot sohasi orqali ifodalanadi, amalga oshiriladi. – inson va uning
huquqlari, axborot va axborot tizimlari hamda ularga egalik qilish – bu nafaqat axborot
xavfsizligining asosiy obyektlari, balki xavfsizlik sohasidagi barcha xavfsizlik obyektlarining asosiy
elementlari hamdir; – axborot yondashuvidan asosiy ilmiy-amaliy usul sifatida foydalanish orqali
milliy xavfsizlik masalalarini hal etish mumkin; – milliy xavfsizlik muammosi yaqqol ajralib
turuvchi axborot tavsifiga ega. Axborot xavfsizligi tizimi davlatning axborot sohasidagi siyosatini
mamlakatda milliy xavfsizlikni ta’minlash davlat siyosati bilan chambarchas bog‘laydi. Bunda
axborot xavfsizligi tizimi davlat siyosatining asosiy tashkil etuvchilarini yaxlit bir butunlikka
biriktiradi. Bu esa axborot xavfsizligining roli va uning mamlakat milliy xavfsizligi tizimidagi
mavqeini belgilaydi. Axborot sohasidagi O‘zbekistonning milliy manfaatlarini, ularga erishishning
strategik yo‘nalishlarini va ularni amalga oshirish tizimlarini o‘zida aks ettiruvchi maqsadlar
yaxlitligi davlat axborot siyosatini anglatadi. Shu bilan birga davlat axborot siyosati
mamlakatning tashqi va ichki siyosatining asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi hamda
jamiyatning barcha jabhalarini qamrab oladi. Axborot xavfsizligining zamonaviy konsepsiyasi
axborot xavfsizligini ta’minlovchi
maqsadlar
, vazifalar, tamoyillar va asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha
rasmiy nuqtai nazarlar majmuini bildiradi. Quyida axborot xavfsizligining asosiy tashkil
etuvchilari va jihatlari keltirilgan: − axborotni muhofaza qilish (shaxsiy ma’lumotlarni, davlat va
xizmat sirlarini va boshqa turdagi tarqatilishi chegaralangan ma’lumotlarni qo‘riqlash ma’nosida);
− kompyuter xavfsizligi yoki ma’lumotlar xavfsizligi – kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlarning
saqlanishini, foydalanishga ruxsat 9 etilganligini va konfedensialligini ta’minlovchi apparat va
dasturiy vositalar to‘plami, axborotdan ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilish choralari; −
axborot egalariga yoki axborotdan foydalanuvchilarga hamda uni qo‘llab quvvatlovchi
infratuzilmaga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy yoki
qasddan ta’sir etishlardan axborot va uni qo‘llab
quvvatlovchi infratuzilmaning himoyalanganligi; − fuqarolar, alohida guruhlar va ijtimoiy
qatlamlar, umuman olganda aholining yashash faoliyati, ta’lim olish va rivojlanishlari uchun
zarur bo‘lgan sifatli axborotga bo‘lgan talablarining himoyalanganligi. Axborotni muhofaza qilish
– axborot xavfsizligining (ma’lumotlarning butunligi, foydalana olish va zarur bo‘lganda,
ma’lumotlarni kiritish, saqlash, qayta ishlash va uzatishda foydalaniluvchi axborot va uning
zaxiralari konfedensialligi) muhim jihatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar majmuidir.
Xavfsiz tizimda tegishli apparat va dasturiy vositalardan foydalanib, axborotni o‘qish, yozish,
hosil qilish va o‘chirish huquqiga ega shaxslar yoki ular nomidan amalga oshiradigan jarayonlar
orqali axborotdan foydalana olish boshqariladi. Ma’lumki, absolut xavfsiz tizimlar mavjud emas,
lekin «ishonish mumkin bo‘lgan tizim» ma’nosidagi ishonchli tizimlardan foydalaniladi.
Yetarlicha apparat va dasturiy vositalardan foydalanib, bir vaqtning o‘zida turli maxfiylik
darajasidagi ma’lumotlarni foydalanuvchilar guruhi tomonidan foydalanish huquqlarini
buzmagan holda qayta ishlash imkonini beruvchi tizim ishonchli hisoblanadi. Ishonchlilikni
baholovchi asosiy mezonlar – bu xavfsizlik siyosati va kafolatlanganlik. Xavfsizlik siyosati –
xavfsizlik obyektlari va subyektlarining berilgan ko‘pligining xavfsizligini ta’minlash protseduralari
va mexanizmlarini belgilovchi qoidalar to‘plami1 . Tizim xavfsizligini ta’minlashning aniq
mexanizmlarini tanlash qabul qilingan xavfsizlik siyosatiga muvofiq amalga oshiriladi.
Kafolatlanganlik himoyaning passiv qismi bo‘lib, tizimdan foydalanishda unga bo‘lgan ishonch
darajasini ifodalaydi. Ishonchli tizimda xavfsizlikka taalluqli barcha jarayonlar ro‘yxatga olib
borilishi kerak. 1 Алоқа ва ахборотлаштириш соҳасида ахборот хавфсизлиги. Атамалар ва
таърифлар: Тармоқ стандарти. TSt 45-010:2010. 10 Axborotni muhofaza qilish tushunchasi
axborot xavfsizligi tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq. Tor ma’noda axborotni muhofaza
qilish deganda axborotni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash jarayonida uning xavfsizligi
(konfedensialligi va butunligi)ni ta’minlashga qaratilgan tadbirlar va harakatlar majmui
tushuniladi. Bu ta’rif axborotni muhofaza qilish va axborot xavfsizligi tushunchalarining bir-biriga
yaqin ekanligini bildiradi. Axborot xavfsizligi – bu uzatiluvchi, yig‘iluvchi va saqlanuvchi
axborotning xususiyati (holati) bo‘lib, uning tashqi muhit (inson va tabiat) va ichki tahdidlardan
himoyalanganlik darajasini xarakterlaydi. Axborotni muhofaza qilish keng ma’noda axborot
xavfsizligiga tahdidni oldini olish va ularning asoratlarini yo‘q
qilishga qaratilgan tashkiliy
,
huquqiy va texnik choralar kompleksini bildiradi. Axborotni muhofaza qilish axborotga bo‘lgan
salbiy ta’sir manbalarini hamda sabab va sharoitlarni aniqlash va bartaraf etish ma’nosini
anglatadi. Bu manbalar axborot xavfsizligiga tahdidlarni tashkil etadi. Axborotni muhofaza qilish
quyidagilarga yo‘naltirilgan: – axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha tahdidlarning
oldini olish
;
– tizimli tahlil va nazorat orqali real va ehtimoli katta bo‘lgan tahdidlarni aniqlash va ularni o‘z
vaqtida oldini olish choralari; – aniq tahdidlar va jinoiy harakatlarni aniqlash maqsadida
tahdidlarni topish; – jinoiy harakatlarni bartaraf etish, shuningdek aniq jinoiy harakatlarni
hamda tahdidlarni yo‘q qilish bo‘yicha choralar ko‘rish; – tahdid va jinoiy harakatlarning
oqibatlarini yo‘q qilish va mavqeini saqlash. Ushbu barcha usullarning maqsadi axborot
resurslarini noqonuniy tahdidlardan himoya qilish va quyidagilarni ta’minlashdan iborat: –
konfedensial axborotlarning tarqab ketishini oldini olish; – konfedensial
axborot manbalariga noqonuniy kirishni taqiqlash; – axborotning butunligi, to‘liqligi va undan
foydalana olishni saqlash; – axborot konfedensialligiga rioya qilish; – mualliflik huquqlarini
ta’minlash. Yuqoridagilarni e’tiborga olib, axborotni muhofaza qilish deganda davlat, jamiyat va
shaxslarning axborot xavfsizligini ta’minlashga yo‘naltirilgan usul, vosita va choralar majmuini
tushunish mumkin. 11 1.2. Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari Axborotni muhofaza
qilishning maqsadi va konseptual asoslari. Umuman olganda axborotni muhofaza qilishning
maqsadini quyidagicha ifodalash mumkin: – axborotni tarqab ketishi, o‘g‘irlanishi, buzilishi,
qalbakilashtirilishini oldini olish; – shaxs, jamiyat, davlatning xavfsizligiga tahdidni oldini olish; –
axborotni yo‘q qilish, modifikatsiyalash, buzish, nusxa olish, blokirovka qilish kabi noqonuniy
harakatlarning oldini olish; – axborot resurslari va axborot tizimlariga noqonuniy ta’sir qilishning
boshqa shakllarini oldini olish, hujjatlashtirilgan axborotga shaxsiy mulk obyekti sifatida huquqiy
rejimni ta’minlash; – axborot tizimida mavjud bo‘lgan shaxsiy ma’lumotlarning maxfiyligini va
konfedensialligini saqlash orqali fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini himoyalash; – davlat
sirlarini saqlash, qonunchilikka asosan hujjatlashtirilgan axborotlar konfedensialligini ta’minlash;
– axborot jarayonlarida hamda axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalarini
loyihalash, ishlab chiqish va qo‘llashda subyektlarning huquqlarini ta’minlash. Axborotni
muhofaza qilishning samaradorligi uning o‘z vaqtidaligi, faolligi, uzluksizligi va kompleksligi bilan
belgilanadi. Himoya tadbirlarini kompleks tarzda o‘tkazish axborotni tarqab ketishi mumkin
bo‘lgan xavfli kanallarni yo‘q qilishni ta’minlaydi. Ma’lumki, birgina ochiq qolgan axborotni tarqab
ketish kanali butun himoya tizimining samaradorligini keskin kamaytirib yuboradi. Axborotni
muhofaza qilish sohasidagi ishlar holatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, muhofaza qilishning to‘liq
shakllangan konsepsiyasi va tuzilishi hosil qilingan, uning asosini quyidagilar tashkil etadi: –
sanoat asosida ishlab chiqilgan, axborotni muhofaza qilishning o‘ta takomillashgan
texnik
vositalari
; – axborotni muhofaza qilish masalalarini hal etishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarning
mavjudligi; – ushbu muammoga oid yetarlicha aniq ifodalangan qarashlar tizimi; – yetarlicha
amaliy tajriba va boshqalar. Biroq, xorijiy matbuot xabarlariga ko‘ra ma’lumotlarga nisbatan
jinoiy harakatlar kamayib borayotgani yo‘q, aksincha barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib
bormoqda. 12 Himoyalangan axborotga tahdidlar tushunchasi va uning tuzilishi. Umumiy
yo‘nalishga ko‘ra axborot xavfsizligiga tahdidlar quyidagilarga bo‘linadi: – O‘zbekistonning
ma’naviy ravnaqi sohalarida, ma’naviy hayot va axborot faoliyatida fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga tahdidlar; – mamlakatning axborotlashtirish,
telekommunikatsiya va aloqa vositalari industriyasini rivojlanishiga, ichki bozor talablarini
qondirishga, uning mahsulotlarini jahon bozoriga chiqishiga, shuningdek mahalliy axborot
resurslarini yig‘ish, saqlash va samarali foydalanishni ta’minlashga nisbatan tahdidlar; –
Respublika hududida joriy etilgan hamda yaratilayotgan axborot va telekommunikatsiya
tizimlarining me’yorida ishlashiga, axborot resurslari xavfsizligiga tahdidlar. AXBOROT Tahdid
obyektlari Tahdid manbalari Мақсадлар Himoya yo‘nalishi Himoya vositalari Himoya usullari
Tahdidlar Axborot xavfsizligi tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy yoki qasddan qilingan
ta’sirlardan axborotning va qo‘llab-quvvatlovchi infrastukturaning
himoyalanganligidir. Kirish usullari Axborot manbalari - huquqiy - tashkiliy - muxandislik-texnik -
fizik - apparat - dasturiy - kriptografik - oldini olish - bartaraf qilish - to‘sish - qarshi harakat -
insonlar - hujjatlar - nashrlar - texnik tashuvchilar - texnik vositalar - maxsulotlar - tanishish -
modifikatsiyalash - yo‘q qilish - rаqоbаtdоshlаr - jinоyatchilаr - kоrruptsiyachilаr - mа‘muriy
оrganlar - butunligiga - konfedensialligiga - to‘laligiga - ruxsat etilganligiga - oshkor etish
hisobiga - tarqab ketish hisobiga - noqonuniy ruxsat hisobiga 13 Axborot hisoblash tizimlarida
axborot xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uchta tashkil etuvchini
ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq: 1) axborot; 2) texnik va dasturiy vositalar; 3) xizmat
ko‘rsatuvchi personal va foydalanuvchilar. Har qanday axborot hisoblash tizimlarini tashkil
etishdan maqsad foydalanuvchilarning talablarini bir vaqtda ishonchli axborot bilan ta’minlash
hamda ularning konfedensialligini saqlash hisoblanadi. Bunda axborot bilan ta’minlash vazifasi
tashqi va ichki ruxsat etilmagan ta’sirlardan himoyalash asosida hal etilishi zarur. Axborot tarqab
ketishiga konfedensial ma’lumotning ushbu axborot ishonib topshirilgan tashkilotdan yoki
shaxslar doirasidan nazoratsiz yoki noqonuniy tarzda tashqariga chiqib ketishi sifatida qaraladi.
Tahdidning uchta ko‘rinishi mavjud. 1. Konfedensiallikning buzilishiga tahdid shuni anglatadiki,
bunda axborot unga ruxsati bo‘lmaganlarga ma’lum bo‘ladi. Bu holat konfedensial axborot
saqlanuvchi tizimga yoki bir tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda noqonuniy foydalana olishlikni
qo‘lga kiritish orqali yuzaga keladi. 2. Butunlikni buzishga tahdid hisoblash tizimida yoki bir
tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda axborotni har qanday qasddan o‘zgartirishni o‘zida
mujassamlaydi. Jinoyatchilar axborotni qasddan o‘zgartirganda, bu axborot butunligi
buzilganligini bildiradi.
Shuningdek
, dastur va apparat vositalarning tasodifiy xatosi tufayli
axborotga noqonuniy o‘zgarishlar kiritilganda ham axborot butunligi buzilgan hisoblanadi.
Axborot butunligi – axborotning buzilmagan holatda mavjudligidir. 3. Xizmatlarning izdan chiqish
tahdidi hisoblash tizimi resurslarida boshqa foydalanuvchilar yoki jinoyatchilar tomonidan
ataylab qilingan harakatlar natijasida foydalana olishlilikni blokirovka bo‘lib qolishi natijasida
yuzaga keladi. Axborotdan foydalana olishlilik – axborot aylanuvchi, subyektlarga ularni
qiziqtiruvchi axborotlarga o‘z vaqtida qarshiliklarsiz kirishini ta’minlab beruvchi hamda ixtiyoriy
vaqtda murojaat etilganda subyektlarning so‘rovlariga javob beruvchi avtomatlashtirilgan
xizmatlarga tayyor bo‘lgan tizimning xususiyatidir. 14 Axborot xavfsizligiga tahdidlarning
toifalanishi. Axborot xavfsizligiga tahdidlar darajasiga kora quyidagicha toifalanishi mumkin: a)
shaxs uchun: – axborotlarni qidirish, olish, uzatish, ishlab chiqish va tarqatish bo‘yicha
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini buzilishi; – fuqarolarni shaxsiy hayot
daxlsizligi huquqidan mahrum qilish; – g‘ayriixtiyoriy zararli axborotlardan fuqarolarning o‘z
sog‘liqlarini himoya qilish huquqlari buzilishi; – intellektul mulk obyektlariga tahdid. b) jamiyat
uchun: – axborotlashtirilgan jamiyatni qurishga to‘siqlar; – jamiyatning ma’naviy yangilanish,
uning ma’naviy boyliklarini saqlash, fidoyilik va xolislik, mamlakatning ko‘p asrlik ma’naviy
an’analarini rivojlantirish, milliy, madaniy merosni targ‘ib qilish, axloq me’yorlari huquqlaridan
mahrum qilish; – zamonaviy telekommunikatsiya texnologiyalarini taraqqiy etishi, mamlakat
ilmiy va ishlab chiqarish potensialini rivojlantirish va saqlab qolishga qarshilik qiluvchi muhitni
yaratish. Ахbоrоtgа tаhdidlаr – oshkor etish – tarqab ketish – nоqоnuniy ruхsаt
Коnfеdensialligiga – bekor qilish – qalbakilashtirish – tovlamachilik Ishonchliligiga – buzilish –
xato qilish – yo‘qotish Butunligiga – аloqa buzilishi – qabul qilishni taqiqlash Ruxsat etilganligiga
huquqbuzarlikda namoyon bo‘ladi 15 v) davlat uchun: – shaxs va jamiyat manfaatlari
himoyasiga
qarshi harakatlar
; – huquqiy davlat qurishga qarshilik; – davlat boshqaruv organlari
ustidan jamoat nazorati institutlarini shakllantirishga qarshi harakatlar; – shaxs, jamiyat va
davlat manfaatlarini ta’minlovchi davlat boshqaruv organlari tomonidan qarorlarni tayyorlash,
qabul qilish va tatbiq etish tizimini shakllantirishga qarshilik; – davlat axborot tizimlari va davlat
axborot resurslari himoyasiga to‘siqlar; – mamlakat yagona axborot muhiti himoyasiga qarshi
harakatlar. Axborot himoyasiga metodologik yondashuv – bu konfedensial axborotlarni saqlash
vazifasini turli bosqichlarda yechish bo‘yicha asos bo‘luvchi g‘oyalar, muhim tavsiyalardir. Ular
axborotni me’yoriy himoya qilish bazalarini yaratishda inobatga olinadi. Shuningdek, qonun va
qonunosti aktlarini qabul qilishda me’yor sifatida tatbiq qilinadi hamda ularni
bajarish majburiy xarakterga ega bo‘ladi. Axborotni muhofaza qilish tamoyillarini uchta guruhga
bo‘lish mumkin: huquqiy, tashkiliy hamda texnik razvedkadan himoyalanishda va hisoblash
texnikasi vositalarida axborotga ishlov berishda axborotni muhofaza qilishdan foydalanish.
| 