Toshkent kimyo-texnologiya instituti y. Q. Qodirov, A. T. Ruziboyev, A. A. Abdurahimov yog’larni rafinatsiyalash va katalitik modifikasiyalash

164 
aniqlanmagan. Taxminlarga qaraganda ular gliseridlarni murakkab yefirli 
guruhlarini gidrolizi natijasida hosil bo’ladi. Bunda dastlab katalizator yuzasida 
vodorodni yefir guruhi bilan o’zaro ta’siri natijasida poluasital hosil bo’ladi: 
R
1
COCR
2
+ H
2 
→ R
1
CHOR
2
|
OH 
Keyin poluasital vodorod bilan reaksiyaga kirishadi: 
R
1
CH
2
OH + R
2
OH
R
1
CHOR
2
+ H
2
|  
OH R
1
CH
2
OR
2
+ H
2
O 
Bundan tashqari poluasital katalizator ishtirokida va temperatura ta’sirida 
aldegid va spirt hosil qiladi:
R
1
CHOR
2
→ R
1
CHO + R
2
OH 
| 
OH 
Akrolein ta’sirida chumoli kislotasi va boshqa moddalar hosil bo’lishi mumkin:
CH
2
=CH–CHO + H
2
O →CH
2
OH – CH
2
CHO 
Akrolein aldegid
OH 
CH
2
OH–CH
2
–CHO+H
2
O→CH
2
+ CH
2
CHO 
OH 
OH 
H
2
C → HCHO + H
2
O
OH 
2HCHO + H
2
O → HCOOH + CH
3
OH 
Chumoli kislota 
HCHO + CH
3
CHO + H
2
O → CH
3
OH + CH
3
COOH 
Sirka kislota 
Bu aldegidlarning ayrim-ayrim holdagi hid yig’indisi salomasda spesifik hid 
paydo qiladi. Avtoklavdan chiqayotgan ortiqcha vodorod ya’ni sirkulyasion vodorod 
tarkibida ko’pincha yangi olingan vodorodga qaraganda namlik ko’p miqdorda 

165 
bo’ladi. Namlikning prosent hisobida ortishiga sabab, vodorodning yog’ni 
to’yintirishga sarf bo’lishi hisobiga bo’ladi. Keyinchalik sirkulyasion vodorod 
tarkibida bo’ladigan namlik (suv) oksidlangan yog’ kislotalaridagi spirtli 
gruppalarning qaytarilishi sababli paydo bo’ladi. O’rtacha molekulyar massadagi 
yog’ kislotalari radikallaridan aldegidlar hosil bo’lishi mumkin. Uncha katta 
bo’lmagan aksariyat o’simlik moylarini ishlab chiqaruvchi gidrogenizasiya 
korxonalarida uchratish mumkin. Boshqa taxminlarga ko’ra, bunday aldegidlar a-
gidroperekisning ajralishi, molekulyar kislorodning hosil bo’lishi metil gruppasidagi 
vodorod, qo’shni radikallarining to’yinmagan yog’ kislotalariga ikki tomonlama 
bog’lanishi natijasida olinadi. Bunday aldegidlarda ikki tomonlama bog’lanish 
vodorod bilan to’yinishidan so’ng bo’ladi. Salomas hidining hosil bo’lishi 
gidrogenizasiya jarayonida ishlatiladigan toza chiqadigan vodorod bilan bog’liq 
emas. Bu hid elektrolitichiskiy vodorod ishlatilishida ham hosil bo’ladi. 
Salomasning rangi, hidiga ta’sir etuvchi boshqa yeruvchan moddalar ham uchraydi, 
lekin o’ziga xos spesifiklikka ega emas. Jumladan, bunday moddalarga 
gliseridlarning termik parchalanish mahsulotlari tegishlidir. Ularning miqdori 
gidrogenizasiya sharoiti, harorat ko’tarilishi, yog’ning qizdirilishi va vodorod 
namligi bilan bog’liq. Bu moddalardan birinchi navbatda akroleinni aniqlab olish 
kerak va mahsulotlarning o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan qizdirish va namlikni 
aniqlab olish kerak. Natijada yetarli darajada murakkab o’zgarishlarda akroleindan 
kislotalarga muvofiq uksus va chumoli aldegidlari, metil spirtlari hosil bo’ladi. 
Uchuvchan o’rtacha molekulyar massadagi uglevodorodlar yog’larning 
gidrogenizasiya jarayonida to’yinmagan yog’ kislotalarining termik parchalanishi 
yoki aldegidlarning tiklanishida hosil bo’ladi. Baliq yog’larida gidrogenizasiya 
jarayonida muayyan xarakterga ega bo’lgan yuzaga keladigan baliq hidini 
yo’qotishda to’yinmagan yog’ kislotalarini kuchli 4-6 ikki tomonlama bog’lanishli 
vodorod bilan to’yintiradi. Baliq hidi bu yog’larda yod sonining kamayishida 
taxminan 70-80 gacha yo’qoladi. Qizil salomasda har doim tomchi ajratgichdan 
nikel metali va yog’ tomchilari ushlanib qoladi. Metanda vodorod yig’ilishini 
kamaytirish uchun uglerod oksidi va uglerod (2) oksidini gidrogenizasiya imkon 

166 
boricha ancha past haroratda, ehtimol 150 
0
C da olib borish kerak. Aytib o’tish 
kerakki, yog’ning yuqori haroratida gidrogenizasiya avtoklavida CO oksidi bevosita 
chumoli kislotasidan yoki avtoklavning devorlari bilan ta’sirlashishi natijasida hosil 
bo’ladigan temir formiati yordamida hosil bo’ladi. Yuqori gidrogenlashda hosil 
bo’ladigan chumoli va uksus kislotalari avtoklav va boshqa qurilmalarning 
korroziyasiga ta’sir etuvchi asosiy omil hisoblanadi. Korxonalar sharoitida vodorod 
va uning reaksiya mahsulotlari to’planishini oldini olish va buning ta’sirida 
gidrogenizasiya tezligi pasaymasligi uchun davriy ravishda sirkulyasion gazni 
tozalab turiladi va avtoklav bo’limining qurulmalari toza vodorod bilan yuvib 
turiladi. 

Download 3,92 Mb.