gibrid dunyo
hosil
qilinib, undabiz uchun hozirgi kunda odatiy bo‘lgan qonunva qoidalardan farq
qiladigan boshqacha qonun-qoidalar amal qiladi. Shu nuqtai-nazardan aytish
joizki, qolgan iqtisodiyotdan alohida ravishda bo‘ladigan «raqamli» iqtisodiyot
mavjud emas:«Raqamli» (elektron) iqtisodiyot bu– gibrid dunyo sharoitlarida
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
mavjud bo‘lgan iqtisodiyotdir.Gibrid dunyo bu – real dunyoda virtual dunyo orqali
barcha «hayotiy ahamiyatga ega» harakatlarni amalga oshirish imkoniyati bilan
ajralib turadigan real va virtual dunyolar birlashuvi natijasidir. Bu jarayon uchun
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) qiymatining pastligi, yuqori
samaradorligi va raqamli infratuzilma ochiqligi zarur shartlar hisoblanadi.
Raqamli biznes bu – jismoniy va raqamli dunyolarni birlashtiradigan yangi
biznes-modellar paydo bo‘lishidir.
Schoolof Management
esa raqamli o‘zgarishni
«korxonalar qiymati va unumdorligini tubdan oshirish uchun zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish» sifatida ta’riflaydi.Ijtimoiy tarmoqlar, smartfonlar
bozori, internetga keng polosali ulanish, mashinali o‘qitish texnologiyalari
vasun’iy intellektning «portlab» o‘sishi kompaniyalar faoliyat yuritayotgan
dunyoni o‘zgartirib yuboradi. Ular yoki yangi bozordagi bo’sh joylarni egallashlari
yoki mavjud bo’sh o’rinlarni o‘zgartirgan holda o’zlarini o‘zgarishlarga moslab
olishi lozim bo’ladi. Tashkilotlarni raqamli o‘zgartirish jarayoni – yangi axborot
texnologiyalarining rivojlanishi va butun dunyo bo‘ylab faol tarqalishiga javob
hisoblanadi.Raqamli o‘zgartirishturli darajalarga erishib, ular o‘rtasidagi farq ikkita
atama - «raqamli ko‘rinishga keltirish» va «raqamlashtirish» o‘rtasidagi farq bilan
bir xil ma’noga ega bo’ladi. Raqamli ko‘rinishga keltirish bu – axborotni jismoniy
vositalardan raqamli vositalarga o‘tkazishdir. Raqamli ko‘rinishga keltirishga
misollar – elektron kitoblar, videokurslar, suratning raqamli nusxasini yaratish va
boshqalar. Bundaaxborot strukturasining o‘zgarishi ro‘y bermaydi: u faqat elektron
shaklga ega bo‘ladi, xolos. Raqamli ko‘rinishga keltirishko‘pincha mavjud biznes-
modelni takomillashtirish va biznes-jarayonlarni optimallashtirish uchun
foydalaniladi.Raqamlashtirish esa – raqamli shaklda bo’lgan butunlay yangi
mahsulotlar yaratishdir. Masalan, multiplikatsiyali dinamik o‘quv kursi
yokihujjatni
sharhlashning
interaktiv
tizimi
– bu raqamlashtirishdir.
Raqamlashtirish asosida yaratilgan mahsulotni uning sifatini jiddiy yo‘qotmasdan
turib, texnik vositalarga o‘tkazishning imkoni yo‘q, shu sababli raqamlashtirish,
raqamli ko‘rinishga keltirishdan farqli ravishda, biznesga sezirarli darajada keskin
rivojlanish va yangi raqobatli ustunliklar qo‘lga kiritishga imkon beradi.
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
Amalda raqamli o‘zgartirishning ikkita yo‘nalishi mavjud. Birinchi yo‘nalish
bu – mavjud biznes-jarayonlarda odamlar ishtirokini minimallashtirish uchun
ularni avtomatlashtirish va robotlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish – eksponensial
tashkilot yaratish maqsadida olingan boshqaruv tizimini masshtablashtirishdir.
Eksponensial tashkilot deganda, biz ularni masshtablashtirish tufayli ular xuddi shu
sohada ishlaydigan boshqa tashkilotlar bilan taqqoslaganda kamida o‘n baravar
yuqori unumdorlikka ega bo‘lishini tushunamiz.Sir emaski, kompaniyalarning
mintaqaviy va xalqaro ekspansiyasiko‘pincha boshqaruv tizimini jahon darajasida
nusxalashtirish qiyinligi bilan to‘xtatib turiladi. Tez o‘sishning chegaralanishi
muammolari ko‘pincha nusxa ko‘paytirishdagi qiyinchiliklar tufayli yuzaga keladi.
Bunga misol qilib, mintaqa ko‘lami, auditoriyalar hajmi va o‘qituvchilar soni bilan
chegaralangan biznes-maktabdan milliy yoki xalqaro miqyosdagi biznes yaratishga
imkon beradigan ta’lim jarayonini o‘zgartirish jarayonini keltirib o‘tish mumkin.
Ta’lim jarayonini raqamli ko‘rinishga keltirish, harajatlarni minimallashtirish,
o‘quv kurslarini esa o‘qituvchi gapiradigan tilni tushunadigan cheklanmagan
auditoriya uchun ochiq qilishga imkon beradi (MOOC – massive open online
cources).Eksponensial tashkilot yaratishning asosiy shartlaridan biri,hizmatlarni bir
xillashtirish imkoniyati hisoblanadi, agar hizmat bir xillashtirilgan bo‘lsa, ushbu
hizmatlarni taqdim etishni boshqarish tizimi ham bir xillashtirilishi va kelgusida
to’liq avtomatlashtirilishi mumkin.Kompaniyani maqsadli bozorda virusli
marketing va «sarafan» radiosi usullari orqali ilgari surish mumkin bo‘lib, bu narx
bo‘yicha dempingva hizmatlar buyurtma qilish uchun raqamli interfeys hisobiga
minimal harajatlar blan biznesning «portlab» o‘sishini ta’minlaydi.
Biznes-jarayonni
raqamli
o‘zgartirishni
BPMS
(Business
Process
Management Suite) sinfidagi tizimlar yordamida amalga oshirish mumkin.
Raqamli o‘zgartirishning ikkinchi bosqichi alohida operatsiyalarni bajarishni
avtomatlashtirish hisoblanadi. Masalan, mijozning ishonchliligini baholash, xuddi
o‘quv kursi tinglovchilari orasida test sinovi o‘tkazish kabi, avtomatik ravishda
amalga oshiriladi. Operatsiyalarni avtomatlashtirish uchun ko‘pincha matematik
algoritmlar yoki hatto sun’iy intellekt asosida mustaqil ravishda qaror qabul
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
qiladigan «raqamli robotlar»dan foydalaniladi.Aytish mumkinki, raqamli
iqtisodiyot va elektron tijoratning rivojlanishi uchta asosiy segmentda ko‘rib
chiqiladi:
real tovarlar va hizmatlar ta’minotchilari hamda xaridorlari sektori;
dasturiy ta’minot va texnologiyalar ishlab chiquvchilar sektori;
qonunchilik bazasi, kadrlar tayyorlash tizimi, barcha turdagi
ma’lumotlar uzatish va saqlash kanallari ko‘rinishidagi infratuzilma.
Bunda u quyidagi yo‘nalishlarni va texnologik segmentlarni o‘z ichiga
qamrab oladi:
Bigdata;
sun’iy intellekt;
blokcheyn;
kvant texnologiyalari;
ishlab chiqarish texnologiyalari;
sanoat interneti;
robototexnika;
simsiz aloqa;
virtual reallik.
Virtualdunyobilano‘zaroaloqalarsifatida-
raqamliiqtisodiyotdanraqamlimodellashtirishgao’tishvabuyumlarinternetinitushuni
shimizmumkin.
Albatta,
milliyiqtisodiyotdagiraqamlimoliyaviymunosabatlarnimilliykriptovalyutako‘rinishi
dagiraqamlivalyutasizamalgaoshiribbo‘lmaydi.Ko‘plabaxborottizimlarioperatsiyala
rniinsondanko‘rayaxshiroq,
tezroqvaarzonroqbajaradi,
buesaxatolarsoniniminimallashtirshitufayli,misliko‘rilmagandarajadatezkorharakat
qilishimkoniniberadi.
Hozirgipaytdatalabalargayordamberishuchunrobot-
yordamchilar,
robot-
jurnalistlarvahattovazifalarniodamlardanko‘rasamaraliroqtaqsimlaydiganrobot-
rahbarlargamisollarmavjud.Uyokibujarayondavomidabir-
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
biribilano‘zaroaloqaqiladiganaxborotservislarito‘plamiservisbiznes-
jarayonlariniraqamlio‘zgartirishningnatijasihisoblanadi.
Ko‘plabbanklarhozirdaqarz
(kredit)oluvchilarnibaholashjarayonlariniinsonishtiroisizamalgaoshirmoqda.
Yangishaklagikompaniyalardataksichaqirishdamijozvahaydovchio‘rtasidagibarcha
o‘zaroaloqalaraxborottizimiyordamidaamalgaoshirilib,
odamishtirokihattoko‘zdahamtutilmayapti.Lekinbiznes-
jarayonlardanodamlarishtirokinidoimhamto‘liqistisnoqilishmumkinemas.
Bundaraqamlio‘zgartirishtezkorrejimdama’lumotlarto‘plashgaimkonberadivarobot
otexnikatexnologiyalariyordamidaraqamlialoqakanallaribo‘yichamasofadanturibbo
shqarishnita’minlaydi.
Bundayo‘zgarishlargamisollarnihizmatlarsohasida,
neftqazibchiqarish,
elektrenergetikasivaishlabchiqarishdakuzatishimizmumkin.Shak-shubhasizki,
zamonaviybiznesda
«raqamlio‘zgartirish»
so‘zbirikmasitoborako‘proqyodgaolinaboshladi.
Aftidan,
jahonmiqyosidafaolrivojlanayotganyangitexnologiyalartezoradabizningraqamlitexn
ologiyalarvasun’iyintellekthaqidagitasavvurlarimizinitubdano‘zgartiribyuboradi.
Raqamliiqtisodiyottayanadiganasosiytexnologiyalardanyanabiribu
–
buyumlarinternetidir
(
| 