Mutlaq o’zgarish deb, dinamika qatori ikki hadining farqi (ayirmasi)ga aytiladi.
Mutlaq o’zgarish bazis usulida quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Ub=Ui-U0
Zanjirsimon usulda esa quyidagi ko’rinishda hisoblanadi:
U3= Ui-Ui-1
bu erda: Ub va Uz –bazisli va zanjirsimon usullarda mutlaq o’zgarish; Ui –taqqoslanuvchi had;
U0 – baza deb qabul qilingan taqqoslanadigan had;
Ui-1 - taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi taqqoslanadigan had.
7.2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida mutlaq o’zgarish ko’rsatkichlarini hisoblaymiz:
Bazis usulda Zanjirsimon usulda
Ub= Ui -U0 U3= Ui -Ui-1
Ub=168-150=18 mln.so’m U3=168-150=18 mln.so’m
Ub=179 -150=29 mln.so’m U3=179-168=11 mln.so’m
Ub=186-150=36 mln.so’m U3=186-179=7 mln.sum
Ub=191-150=41 mln.so’m U3=191-186=5 mln.sum
Mutlaq o’zgarish salbiy (minus) belgiga ham ega bo’lishi mumkin. Bu taqqoslanuvchi had taqqoslanadigan haddan kichik ekanligini bildiradi.
Bazisli va zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarish ko’rsatkichlari o’zaro bog’liqdir: zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarishlar yig’indisi (Uz) bazis usulda hisoblangan oxirgi mutloq o’zgarishiga (Ub oxirgi) tengdir.
Uz=Ub (oxirgi), ya’ni 18+11+7+5 = 41 mln.so’m.
Dinamikani o’rganishda eng ko’p tarqalgan va ishlatiladigan ko’rsatkich o’zgarish sur’atidir. O’zgarish sur’ati deb qatorning ikki hadining nisbatiga aytiladi. Bu ko’rsatkich koeffitsientda va foizda (%) ifodalanadi va quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:
6
R Уi
У 0
100
R3
Уi
Уi 1
100
R 168 100 112,0%
б 150
R 179 100 119,3%
б 150
R 168 100 112,0%
3 150
R 179 100 106,5%
3 168
R 186 100 124,0%
б 150
R 186 100 103,9%
3 179
R 191 100 127,3%
б 150
R 191 100 102,7%
3 186
O’zgarish sur’ati bir yoki 100% dan yuqori bo’lsa, demak bazis davrga nisbatan ko’rsatkich o’sgan, agar u bir yoki 100% ga teng bo’lsa, hech qanday o’zgarish bo’lmagan, agarda bir yoki 100% dan past bo’lsa, o’rganilayotgan had o’zidan oldingi hadga nisbatan kamayib ketgan. Shu erda bir narsani qayd qilish mumkin. Statistika bo’yicha chop qilingan ko’pgina adabiyotlarda bu ko’rsatkich o’sish sur’ati nomi bilan yuritiladi va u doimo ijobiy belgiga ega bo’lish kerakligi ta’kidlanadi. Yumshoqroq tilda aytilganda bu fikr unchalik ham noto’g’ri emas. Lekin hayotda barcha ko’rsatkichlar har doim ham o’sishi mumkin emasligini esdan chiqarmaslik kerak. Shu sababli bu ko’rsatkichlarni o’zgarish sur’atlari deb atash afzalroq.
Mutlaq ko’rsatkichlarga o’xshab o’zgarish sur’atlari ham o’zaro bog’langan ko’rsatkichlardir, ya’ni zanjirli o’zgarish sur’atlarining ko’paytmasi bazisli o’zgarish sur’atiga, bazisli o’zgarish sur’atining o’zaro bilinmasi tegishli davrdagi zanjirsimon o’zgarish sur’atiga teng:
У 2001 У 2002 У 2003 У 2004 У 2004
У 2000 У 2001 У 2002 У 2003 У 2000
yoki 1,120•1,065•1,039•1,027=1,273
|
