7.3-jadval
Istiqlol supermarketi tovaroborotining 2000-2004 yillardagi dinamikasi ko’rsatkichlari
-
Yillar
|
Tovaroo borot, mln.so’ m
|
Mutloq o’zgarish, mln.so’m
|
O’zgarish sur’ati,%
|
Qo’shimcha o’zgarish
sur’ati,%
|
bazisli
|
Zanjir simon
|
bazisli
|
Zanjir simon
|
bazis li
|
zanjir simon
|
2000
|
150
|
-
|
-
|
100,0
|
-
|
-
|
-
|
2001
|
168
|
18
|
18
|
112,0
|
112,0
|
12,0
|
12,0
|
2002
|
179
|
29
|
11
|
119,3
|
106,5
|
19,3
|
6,5
|
2003
|
186
|
36
|
7
|
124,0
|
103,9
|
24,0
|
3,9
|
2004
|
191
|
41
|
5
|
127,3
|
102,7
|
27,3
|
2,7
|
Jami
|
874
|
-
|
41
|
-
|
-
|
-
|
-
|
O’rtacha
|
174,8
|
-
|
10,25
|
-
|
106,2
|
-
|
6,2
|
7.3-jadvalda keltirilgan hisob-kitob ma’lumotlari statistik grafiklarda tasvirlansa, ular o’ziga kishi e’tiborini yanada ko’proq jalb etadi, yaxshiroq esda saqlanadi va h.k.
Dinamika qatorlarini qayta ishlash usullari
Dinamika qatorlaridagi mavjud tendentsiyalarni aniqlash va baholash statistikaning muhim vazifalaridan biridir. Asosiy tendentsiyalarni o’rganish jarayonida o’zaro bog’langan ikkita vazifa hal etiladi:
o’rganilayotgan hodisada trendning mavjudligi;
aniqlangan trendni statistik o’lchash.
Dinamika qatorlaridagi trendning mavjudligini aniqlash bir qancha mezonlar bilan amalga oshiriladi.
O’rtachalar metodi. O’rganilayotgan dinamika qatori bir necha bo’laklarga
bo’linadi va har bir bo’lak bo’yicha o’rtacha (Уi ) hisoblaniladi. O’rtachalar
o’rtasida farq bor degan gipoteza oldinga suriladi. Agarda shu gipoteza tasdiqlansa, trendning mavjudligi tan olinadi.
Valliss va Mur mezoni. Bu mezonning mazmuni shundan iboratki, dinamika qatorida trend bor deb tan olinadi, agar bu qator birinchi tartibli farqlarni o’zgarish belgisiga ega bo’lmasa.
Koks va Styuart mezoni. Tahlil qilinayotgan dinamika qatorining darajalari teng uchga bo’linadi (agarda darajalarni teng uchga bo’lish uchun ular etishmasa, bir nechta daraja qo’shiladi) hamda birinchi va oxirgi guruh darajalari o’zaro solishtiriladi.
Seriyali metod. Bu metodning mazmuni shundaki, qatorning har bir aniq darajasini u yoki bu tipga tegishli deb hisoblanadi. Masalan, qatorning hadi medianadan kichik bo’lsa, u A tipga ega, aks holda V tipga ega.
Dinamika qatorida o’zgarish ko’rsatkichlarini hisoblash va ularni grafiklarda tasvirlash metodlari.
Amaliyotda trendni statistik o’rganishning eng ko’p tarqalgan metodlari: interval (davr) oralig’ini kengaytirish; sirg’anchiqli o’rtacha; analitik tekislashdir.
Dinamika qatorlarida trendni o’rganishning eng sodda metodlaridan biri davr oralig’ini kengaytirishdir. Bu metodning mohiyati shuki, agar oldingi, ya’ni mavjud intervallar (davrlar)da hisoblangan darajalar hodisaning rivojlanish tendentsiyasini ko’rsatmasa, ular asosida yangi intervallar (kengaytirilgan) tuzilib va har bir yangi interval bo’yicha qator darajasi hisoblaniladi.
7.4-jadval. Oziq-ovqat do’konida oylar bo’yicha sotilgan tovarlar hajmi (mln.so’m) -
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
11,6
|
9,5
|
11,2
|
12,5
|
12,2
|
13,6
|
14,2
|
12,0
|
13,0
|
14,6
|
15,1
|
13,2
|
7.4-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bo’yicha oziq-ovqat do’konida sotilgan tovarlar hajmi oydan oyga o’sayaptimi yoki pasayyaptimi, bir narsa deyish qiyin. Trend borligini aniqlash uchun intervallarni oylikdan choraklikka o’tkazib ko’ramiz:
-
I chorak
|
32,3 (11,6+9,5+11,2)
|
II chorak
|
38,3 (12,5+12,2+13,6)
|
III chorak
|
39,2 (14,2+12,0+13,0)
|
IV chorak
|
42,9 (14,6+15,1+13,2)
|
Hisoblangan choraklik hadlar bo’yicha baralla aytish mumkin, qator hadlari o’sish tendentsiyasiga ega.
Dinamika qatorlaridagi umumiy tendentsiyani sirg’anchiqli o’rtacha orqali ham aniqlash mumkin. Sirg’anchiqli o’rtacha darajalarni aniqlash metodining mohiyati shundaki, unda dinamika qatorlarida keltirilgan haqiqiy darajalar sirg’anchiq o’rtacha miqdor bilan almashtiriladi.
7.5-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, oziq-ovqat do’konida bir kunda sotilgan tovarlar hajmi IV chorakkacha o’sish tendentsiyasiga ega, IV chorakda esa III chorakga, hatto ayrim yillarda I va II choraklarga nisbatan kamaygan.
Dinamika qatorlarini silliqlash metodi yordamida hodisa va jarayonlardagi umumiy tendentsiyani aniqlash uchun avvalo empirik (boshlang’ich) ma’lumotlar bo’yicha harakatlanuvchi (sirg’anchiq) o’rtachalarni hisoblash zarur.
quyidagicha (mln.so’m).
-
Choraklar
|
|
Yillar
|
|
|
|
|
|
I
|
87
|
123
|
210
|
213
|
II
|
131
|
149
|
220
|
224
|
III
|
163
|
183
|
226
|
241
|
IV
|
148
|
170
|
199
|
230
|
Bu usullarning asosiy talabi-hisoblangan sirg’anchiqli o’rtachalarning darajalari soni qatordagi kuzatiladigan dinamikaning tsikllari uzunligiga mos kelishidir.
Bizning misolimizda 4 a’zoli sirg’anchiq o’rtacha qo’llaniladi. Ularni hisoblash texnologiyasi quyidagicha: to’rtta had qo’shilib 4 ga bo’linadi, ikkinchi o’rtachani aniqlashda birinchi o’rtachaning birinchi hadi tushirib qoldiriladi va uning o’rniga navbatdagi beshinchi had qo’shilib olingan natija yana to’rtga bo’linadi va h.k.:
У У1 У 2 У 3 У 4
4
Биринчи
у(ртача
У У1 У 2 У 3 У 4 87 131 163 148 529 132,25
млн.су(м
1
4 4 4
Иккинчи
у(ртача У 2
У 2 У 3 У 4 У 5 131 163 148 123 565 141,25
млн.су(м
4 4 4
У(н
учинчи
у(ртача У
У13 У14 У15 У16
213 224 241 230 908 227,0
млн.су(м
13 4 4 4
Silliqlangan darajalarni qiymatlarini olish uchun hisoblangan o’rtachalarni markazlashtirish kerak.
Birinchi yilning III choragi uchun silliqlangan o’rtachani aniqlashda У 1
o’rtachalarning o’rtachasi hisoblaniladi.
va У 2
У III КВ У 1 У 2
132,25 141,25 273,5 136,75
млн.су(м
2 2 2
У IV КВ У 2 У 3
141,25 145,75 287,0 143,5
млн.су(м
2 2 2
У I КВ У 3 У 4
145,75 150,5 296 25 148,12
млн.су(м
2 2 2
Olingan natijalarni 7.6-jadvalda joylashtiramiz
7.6 - jadval Tovar oborot hajmi bo’yicha sirg’anchiqli va silliqlangan o’rtachalar
-
Yillar
|
Choraklar
|
Kunlik oborot, (U)
|
Sirg’anchiqli o’rtachalar,(У )
|
Silliqlangan
o’rtachalar (У кв )
|
1
|
I
|
87
|
|
|
II
|
131
|
|
|
III
|
163
|
132,25
|
136,75
|
IV
|
148
|
141,25
|
143,50
|
2
|
I
|
123
|
145,75
|
148,12
|
II
|
149
|
150,50
|
153,37
|
III
|
183
|
156,25
|
167,12
|
IV
|
170
|
178,0
|
186,87
|
3
|
I
|
270
|
195,75
|
201,12
|
II
|
220
|
206,50
|
210,12
|
III
|
226
|
213,75
|
214,12
|
IV
|
199
|
214,50
|
215,00
|
4
|
I
|
213
|
215,50
|
217,37
|
II
|
224
|
219,25
|
223,25
|
III
|
241
|
227,00
|
|
IV
|
230
|
|
|
7.6 - jadvalda keltirilgan silliqlangan o’rtacha darajalarning ko’rsatishicha, oziq-ovqat do’konida kunlik oborot bo’yicha o’rganilayotgan davrda o’sish tendentsiyasi mavjud.
Dinamika qatorlarida mavjud tendentsiyani aniqlashning eng muhim usullaridan biri – analitik tekislashdir.
Bu usulning asosiy mazmuni bo’lib, rivojlanishning asosiy tendentsiyasi vaqt (Ut) funktsiyasi sifatida hisoblanishidir.
Uti =f(ti)
Nazariy hadlarni (Uti) hisoblash teng (mos) matematik funktsiyalar asosida amalga oshiriladi. Mos funktsiyani tanlash eng kichik kvadratlar metodi orqali amalga oshiriladi. Bu metodning mohiyati shundaki, haqiqiy darajadan (U) tekislangan (Ut) qator darajasi eng kam bo’lsa ham tafovutda bo’lishi kerak.
(Ut-U)=min
Bu tenglamaning mohiyati shundaki, u trendni o’rganishda nazariy va haqiqiy hadlarning mosligini baholashda o’lchov mezoni sifatida qo’llaniladi.
Analitik tekislashni amalga oshirishda eng qiyin va muxim ishlardan biri trend darajalarini hisoblovchi matematik funktsiyaning turini tanlashdir. O’rganilayotgan
hodisa va jarayonlardagi qonuniyatlar to’g’risida qilinadigan xulosalar aynan funktsiyani qaday tanlanganligiga bog’liq. Agar mos funktsiya tanlansa, tekislangan qator ma’lumotlari mavsumiylikni o’rganishda, bashoratlashda va boshqa amaliy faoliyatlarda qo’llanilishi mumkin.
Analitik tekislash metodini asosli qo’llashning shartlaridan biri hodisa va jarayonlarning rivojlanish tiplarini, ularning asosiy ajratib turuvchi belgilarini bilishdir. Statistik o’rganishlar amaliyotda hodisalarni vaqt bo’yicha rivojlanishining quyidagi tiplari ma’lum:
A. Bir tekisda rivojlanish. Dinamikaning bunday tipi doimiy mutlaq o’zgarishlarga xosdir.
UZ const
Bunday sharoitda dinamika qatori quyidagi tenglama bilan tekislanadi:
У t а0 а1t
bu erda: a0, a1 – tenglama parametrlari; t- vaqt belgisi. a1 – parametr regressiya koeffitsienti bo’lib va rivojlanish yo’nalishini aniqlaydi. Agar a1>0 dinamika qatorining hadlari bir tekisda o’sib boradi, agar a1<0 ular kamayib boradi.
a0 va a1 parmetrlarni aniqlash uchun quyidagi tenglamalar tizimini ochish kerak: a0n+a1t=U
a0t+a1t2=Ut
|
