|
Umum ped na amal-O`um 13-14UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
19
Imom Ismoil al-Buxoriy «Axloqning yaxshi bo‘lishi, taomning pokizaligi, rostlik va omonatga xiyonat
qilmaslik – mana shu to‘rt xislatni Olloh Taolo senga bergan bo‘lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo‘lsang ham,
zarari yo‘qdir», degan edi.
Demak, axloqiy tarbiya barkamol inson tarbiyasida yetakchi bo‘g‘in, insoniy sifatlarni yaratuvchi,
shakllantiruvchi, mukammalikka erishtiruvchi vosita hisoblanadi. Abdulla Avloniy ta‘kidlaganidek, axloqiy tarbiya
insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligi, yomon
xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurg‘on kitobdir.
Xuddi shu ma‘noda axloh kishining xulq-atvori, e‘tiqod-iymoni, yurish-turishi, fikr-mulohazalari, mushohada
va muloqotida namoyon bo‘ladi. Axloqli inson o‘zini qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli bo‘ladi.
Suhbatdoshning ko‘ngliga qarab gapiradi, kishining dilini og‘ritmaydi, muloqot odobiga rioya qiladi.
Ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasi shaxsga
mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali
harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. asosi, hayot manbai,
umr mazmuni hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan ko‘zlangan maqsad, avvalo, o‘quvchilarga mehnatning mohiyati,
mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir.
Mehnat ijtimoiy hayotning muhim asosi, shaxsda ma‘naviy-axloqiy va irodaviy sifatlarni shakllantirishning
kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o‘zi bajarayotgan ishning natijalarini ko‘rsa, his qilsa, o‘sha natijalardan qoniqsa,
rohatlansagina mehnat tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. halol mehnat – kishi hayotining mazmunini tashkil qiladi.
Xalqimizning «Mehnat – mehnatning tagi rohat», «Bugungi ishni ertaga qoldirma», «Daryo suvini bahor
toshirar, inson qadrini mehnat oshirar», «Ishlagan tishlaydi, ishlamagan kishnaydi», «Mehnatdan qo‘rqma, minnatdan
qo‘rq», «Odamning husni mehnat» kabi maqollar bejiz yaratilmagan. Buyuk alloma Bahouddin Naqshbandning «Dil ba
yoru, dast ba kor» degan hikmati bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Allomaning fikricha, «Agar kishi
hunarli bo‘lsa, u bilimini haqiqatga bag‘ishlaydi, o‘z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi bo‘lmasa, bilimini
kun kechirishga sarflaydi, halollikni unutadi».
Ta‘kidlash lozimki, mehnatsiz kelgan boylik inson ruhiyatini buzadi, har qanday muqaddas narsani
qadrsizlantiradi. Mehnat jarayonida kishilarda do‘stlik, birodarlik, jamoa bo‘lib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlar
shakllanadi. Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik, axloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi. Mehnat orqali inson
o‘zining va o‘zgalarning qadrini biladi.
Ajdodlarmiz bola tarbiyasida, eng avvalo, uni mehnatga o‘rgatish, kasb-hunarga qiziqtirishga alohida e‘tibor
berishgan. O‘zlari farzandlariga mehnatsevarliklari bilan namuna bo‘lganlar. O‘zbekiston Respublikasi birinchi
prezidenti I.A.Krimov ta‘kidalab o`tganidek: «Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo‘yib kelayotgan
yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o‘rtaga qo‘yilgan maqsadlarga erishish o‘zlariga bog‘liq
ekanligini, ya‘ni, bu narsa ularning sobitqadam, g‘ayrat-shijoatiga, to‘la-to‘kis fidokorliliga va cheksiz
mehnatsevarligiga bog‘liq ekanligini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimizning ravnaq
topishining asosiy shartidir».
Bu vazifalarni amalga oshirishda ota-ona, ustoz va murabbiy, keng jamoatchilik o‘z mehnatini ayamasliklari,
ayniqsa, maktab o‘quvchilarida mehnatga va mehnat ahliga to‘g‘ri munosabatni shakllantirishdagi mas‘uliyatni chuqur
his qilishlir kerak.
Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiya: lot. «estezio» – «go‘zallikni his etaman» ma‘nosini bildiradi) shaxsni
ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush go‘zalliklarini anglash, idrok etish, to‘g‘ri
tushunishni o‘rgantish, ularning estetik didini o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish, shuningdek, go‘zallikni
yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi sanaladi. Aqliy,
axloqiy, mehnat tarbiyasini estetikasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Estetik tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
-
shaxsga ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush go‘zalliklari va ularni
anglash to‘g‘risidagi bilimlarni berish;
-
shaxsda ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush go‘zalliklarini anglash
va idrok qilish qobiliyatini tarbiyalash,
-
unda mavjud go‘zalliklarni qadrlash hissi hamda estetik didni shakllantirish, go‘zallikka muhabbat
uyg‘otish;
-
go‘zallikni yaratish ehtiyojini qaror toptirish, bu boradagi qobiliyat va estetik madaniyatni shakllantirish.
Estetik tarbiya axloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor me‘yorlarini tarkib toptirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy
ettirishga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Ta‘lim muassasalarida musiqa va tasviriy san‘at darslari, adabiyot kabi fanlarning
o‘qitilishi estetik tarbiyani samarali yo‘lga qo‘yish vositasi hisoblanadi.
Estetik tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab umrining oxirigacha amalga oshiriladi. SHu sababli, u nafaqat
maktabda, balki sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda uyushtiriluvchi tadbirlarda, turli anjumalarda yosh avlodni
go‘zallik va nafosatni his etishga undovchi vositadir.
Xalqimizda, «Oq bo‘lmasin, pok bo‘lsin», «Pokliging – sog‘lig‘ing», «Sog‘ yuray desang, ozoda bo‘l»,
«Yaxshi libos tanga oroyish» kabi maqollari bilan yoshlarimizni tabiat va jamiyatdagi go‘zalliklarini ko‘ra bilishga,
ularni qadrlashga o‘rgatib kelishgan.
Estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, go‘zal jihatlarini ko‘ra bilishnigina emas,
balki ichki go‘zallikni his qilish xislatini ham tarbiyalaydi. Insondagi xulqiy go‘zallikni qadriga yetishga undaydi.
Alisher Navoiy o‘zining «Farhod va hirin» dostonida Shirinni zohiriy va botiniy go‘zallik sohibasi sifatida
tasvirlaydi. Bilamizki, uning bu darajaga yetishishda xolasi Mehribonuning tarbiyaviy ta‘siri katta bo‘lgan. Shirin
mamlakat obodonchiligi, kanal qizish, suv chiqarish kabi ishlarda ishtirok etadi va usha xayrli ishlarga rahbarlik qiladi.
Shirin eng og‘ir damlarda ham Farhodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo‘lishi bilan birga tadbirli
murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila, oqila va fazilatli, latofatli qiz edi. Shirinning bu fazilatlari
UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
20
minglab qizlarga o‘rnak bo‘lib keldi va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan amalga
oshiriluvchi vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1.o‘quvchilarga nazariy estetik bilimlarni berish;
2.ularda amaliy estetik ko‘nikmalarni shakllantirish.
Nazariy va amaliy estetik bilimlarni egallash asosida o‘quvchilarda quyidagi holatlar ko‘zga tashlanadi:
- estetik bilimlarning tarkib topganligi;
- estetik madaniyatning tarbiyalanganligi;
- estetik va madaniy meros namunalaridan xabardor bo‘lish;
- estetik tuyg‘uning rivojlanganligi;
- ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go‘zalliklarini his etishi;
- go‘zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi;
- estetik idealning shakllanganligi;
- fikrlash, faoliyat, xatti-harakat hamda tashqi ko‘rinishda go‘zal bo‘lishga intilish.
Estetik faoliyatga kirishish vazifasi har bir tarbiyalanuvchining tasviriy san‘at, musiqa, xoreografiya
to‘garaklarida faol ishtirok etishi, ijodiy birlashmalar, guruhlar, studiyalar va hokazolarda qatnashishini nazarda tutadi.
Biroq, hozirgi zamon maktablarida tashkil etilayotgan estetik tarbiya shaxsni estetik jihatdan shakllanishini
ta‘minlash borasidagi mavjud talablarga javob bermayapti.
Ijtiomiy tarbiya maqsadi va vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining xususiyatlarini anglab
olish muhim ahamiyatga ega.
Jeff Halsteadning fikricha: ―
ota-onalar va ularning o`rnini bosuvchi mas‘ul shaxslar bilan aloqa
o`rnatish o`qitish jarayonidagi muhim va kuchli kelishuv hisoblanadi. Bu kasbning talablari va
murakkabliklari sababli ta‘lim beruvchilar ta‘lim jarayoni va dasturlarini rivojlantirish uchun boshqalar
bilan birga hamkorlikda ishlashlari zarur. Va nihoyat aloqalari orqali o`qituvchilar o`zlarining
atrofidagilarga ta‘sir o`tkaza olish uchun yetarli kuchga ega bo`ladi.
1
|
| |
