|
Umumiy o’rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni. Reja
|
| Sana | 30.03.2024 | | Hajmi | 29.51 Kb. | | #182794 |
Bog'liq Biologiya maruza matni biologiya oqitish prinsplari, bom mustaqil talim, shisha ishlab chiqarish.1 pptx, kimyo masalalar.docx 2.docx 1
UMUMIY O’RTA TA'LIM MAKTABLARIDA BIOLOGIK
TA'LIM MAZMUNI.
Reja:
1. Umumiy o 'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni asoslari.
2. Biologik ta 'limning maqsad va vazifalari.
3. Biologik ta'lim komponentlari.
4. O'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan biologik bilimlar minimumi.
Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar.
Biologik ta'lim asoslari, biologik ta'lim mazmuni, biologik ta'lim
komponenti, biologik bilimlar minimumi.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni asoslari.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni hozirgi davrdagi
biologik fanlar rivojlanish darajasini o'zida aks ettirishi zamon taqozosidir. O'quvchilar uchun bioiogik o'quv materialini tanlash biologiya o'qitish
metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab
o'qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O'quvchilar
uchun ta'lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko'pligi
va tez o'sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobera tez
rivojlanayotgan mustaqil fanîar tizimidan iboratligi ma'lum bo'lib qoldi. U botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genefika, tsitologiya, antropologiya, embriologiya, paleontologiya, mikrobiologiyà, gidrobiologiyà, biogeografíya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyutsîon ta'lim ot va boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan.
Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli
jihatdan o'rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish
bilan bog’liq bo'lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning
boshqa - xususan matematika, kibemetika, ximiya, fizika sohalari bilan
integratsiyasi bilan tushuntiriladi.
Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik
qilishi yangi-yangi axborotlarni to'planishiga sababchi bo'lmoqda. Hujayra
organoidlarining ul’trastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi
to 'g ’risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi,
irsiyat va o'zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyatsiyalaming,
ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari
to 'g ’risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya
fanida to'plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko'p va xilma-xil.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya fani to 'plagan barcha axborot va
bilimlarni tabiiy ravishda o'quvchilarga berib bo'lmaydi. SHunga ko'ra ular
orasidan o'quvchilarning yoshi hamda o'qitishning hozirgi zamon maqsad va
vazifalariga mos bo'lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan
bilimlar majmuasi Umumiy o'rta ta'lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs
ehtiyojiga mos bo'Iishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan
texnika rivojlanishini o’zida ifoda qilishi va ta'lim berishda ko'rsatilgan maqsad
vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo'Iishi lozim.
Bioiogik ta'lim ning m aqsad va vazifalari. Umumiy o'rta ta'lim
maktablaridagi bioiogik ta'lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy
qismi sifatida ta'limning umumiy maqsadlariga muvofiq o'quvchi shaxsini har
tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo'nalgan bo'ladi.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida bioiogik ta'lim vazifalari qo'yidagilar
bo'lib:
• o’quvchilami asosiy bioiogik tushunchalar, etakchi g ’oyalar, ilmiy dalillar,
qotiunlar. nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid
bilimlar bilan tanishtirish; ...................
• tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo'lgan moslanish
mexaniztnlari haqida ma'lumot berishO'quvchilar uchun bioiogik o'quv materialini tanlash biologiya o'qitish
metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab
o'qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O'quvchilar
uchun ta'lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko'pligi
va tez o'sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobera tez
rivojlanayotgan mustaqil fanîar tizimidan iboratligi ma'lum bo'lib qoldi. U
botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genefika, tsitologiya,
antropologiya, embriologiya, paleontologiya, mikrobiologiyà, gidrobiologiyà,
biogeografíya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyutsîon ta'lim ot va
boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan.
Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli
jihatdan o'rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish
bilan bog’liq bo'lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning
boshqa - xususan matematika, kibemetika, ximiya, fizika sohalari bilan
integratsiyasi bilan tushuntiriladi.
Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik
qilishi yangi-yangi axborotlarni to'planishiga sababchi bo'lmoqda. Hujayra
organoidlarining ul’trastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi
to 'g ’risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi,
irsiyat va o'zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyatsiyalaming,
ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari
to 'g ’risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya
fanida to'plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko'p va xilma-xil.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya fani to 'plagan barcha axborot va
bilimlarni tabiiy ravishda o'quvchilarga berib bo'lmaydi. SHunga ko'ra ular
orasidan o'quvchilarning yoshi hamda o'qitishning hozirgi zamon maqsad va
vazifalariga mos bo'lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan
bilimlar majmuasi Umumiy o'rta ta'lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs
ehtiyojiga mos bo'Iishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan
texnika rivojlanishini o’zida ifoda qilishi va ta'lim berishda ko'rsatilgan maqsad
vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo'Iishi lozim.
Bioiogik ta'lim ning m aqsad va vazifalari. Umumiy o'rta ta'lim
maktablaridagi bioiogik ta'lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy
qismi sifatida ta'limning umumiy maqsadlariga muvofiq o'quvchi shaxsini har
tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo'nalgan bo'ladi.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida bioiogik ta'lim vazifalari qo'yidagilar
bo'lib:
• o’quvchilami asosiy bioiogik tushunchalar, etakchi g ’oyalar, ilmiy dalillar,
qotiunlar. nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid
bilimlar bilan tanishtirish; ...................
• tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo'lgan moslanish
mexaniztnlari haqida ma'lumot berish; O'quvchilar uchun bioiogik o'quv materialini tanlash biologiya o'qitish
metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab
o'qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O'quvchilar
uchun ta'lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko'pligi
va tez o'sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobera tez
rivojlanayotgan mustaqil fanîar tizimidan iboratligi ma'lum bo'lib qoldi. U
botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genefika, tsitologiya,
antropologiya, embriologiya, paleontologiya, mikrobiologiyà, gidrobiologiyà,
biogeografíya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyutsîon ta'lim ot va
boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan.
Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli
jihatdan o'rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish
bilan bog’liq bo'lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning
boshqa - xususan matematika, kibemetika, ximiya, fizika sohalari bilan
integratsiyasi bilan tushuntiriladi.
Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik
qilishi yangi-yangi axborotlarni to'planishiga sababchi bo'lmoqda. Hujayra
organoidlarining ul’trastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi
to 'g ’risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi,
irsiyat va o'zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyatsiyalaming,
ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari
to 'g ’risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya
fanida to'plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko'p va xilma-xil.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya fani to 'plagan barcha axborot va
bilimlarni tabiiy ravishda o'quvchilarga berib bo'lmaydi. SHunga ko'ra ular
orasidan o'quvchilarning yoshi hamda o'qitishning hozirgi zamon maqsad va
vazifalariga mos bo'lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan
bilimlar majmuasi Umumiy o'rta ta'lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs
ehtiyojiga mos bo'Iishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan
texnika rivojlanishini o’zida ifoda qilishi va ta'lim berishda ko'rsatilgan maqsad
vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo'Iishi lozim.
Bioiogik ta'lim ning m aqsad va vazifalari. Umumiy o'rta ta'lim
maktablaridagi bioiogik ta'lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy
qismi sifatida ta'limning umumiy maqsadlariga muvofiq o'quvchi shaxsini har
tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo'nalgan bo'ladi.
Umumiy o'rta ta'lim maktablarida bioiogik ta'lim vazifalari qo'yidagilar
bo'lib:
• o’quvchilami asosiy bioiogik tushunchalar, etakchi g ’oyalar, ilmiy dalillar,
qotiunlar. nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid
bilimlar bilan tanishtirish; ...................
• tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo'lgan moslanish
mexaniztnlari haqida ma'lumot berish; Umumiy biologik tushunchalar qatoriga:
• organizmlaming hujayraviy tuzilishi;
• modda va energiyaning almashinuvi;
• organizm va muhitning o'zaro birligi;
• irsiyat va o’zgaruvchanlik;
• organik olam evolyutsiyasi tushunchalari kiradi.
Biologiya o'quv fani mazmunining bilimlar tarkibiy qismiga g ’oyalar ham
kiradi. Biologiya ta'lim mazmunida o'quvchilarongiga quyidagi:
• organik olam evolyutsiyasi;
• tirik tabiat tuzilishining har darajada ekanligi;
• organ tuzilishi bilan funktsiyasining o'zaro bog’liqligi;
• biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan aloqadorligi;
• o'z-o'zini boshqarish;
• nazariya bilan amaliyotning birligi kabi g’oyalar singdiriladi.
Biologik qonurilar ham biologiya o'quv fanining mazmunining tarkibiy qismi
bo'lib hisoblanadi. Biologik qonunlardan sirasiga:
• Mendel’ va Morganning irsiyat qonurilari;
• Ber qonuni;
• Xardi-Vaynberg qonuni;
• V.I.Vernadskiyning atomlaming biogen migratsiyasi qonuni va h.k lami
kiritish mumkin.
Biologiya fan mazmunining yana bir komponenti ilmiy nazariyalardir.
Umumiy o'rta ta'lim biologiya o'quv ta'lim mazmuniga Ch.Darvinning organik
olamning evolyutsion nazariyasi, A.N.Severtsovning filembriogenez nazariyasi,
T.Morganning xromosoma nazariyasi va nihoyat hozirgi zamon gen nazariyasi
kiritilgan.
Yuqorida qayd etilgandek, ta'lim mazmunining asosiy qismini bilimlar (ilmiy
tushunchalar, g ’oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar) tashkil etadi.
Faoliyat usullari -k o 'n ik m a va malakalardan iborat bo'lib, o'quvchilar
tomonidan o'quv dasturida ko'zda tutilgan ko'nikm a va malakalarni egallashini
belgilaydi.
Ta'lim mazmunining uchinchi tarkibiy qismi bo'lgan ijodiy faoliyat tajribalari
o'quvchilaming aw al o'zlashtirgan bilim, ko'nikm a va malakalarini yangi
kutilmagan vaziyatlarda qo'llash orqali tarkib toptiriladi. SHu sababli, o'qituvchi
ta'lim-tarbiya jarayonida bilimlami tayyor axborot shaklida emas, balki muammoli
vaziyatlami vujudga keltirish natijasida o'quvchilaming avvalgi mavzularda
o'zlashtirgan bilim, ko'nikm a va malakalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda
qo'llashiga imkon yaratishi, ularda mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarining tarkib topishiga zamin tayyorlashi zarur.
Ta'lim mazmunining to'rtinchi tarkibiy qismi bo'lgan qadriyatlar tizimi
o'qitish jarayonida ta'lim-tarbiyaning uzviyligini ta'minlash, o'quvchilami milliy
va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni ko'zàa tutadi. Mazkur tarkibiyqismni o'quvchilarda shakllantirish biologiyani o'qitishda ta'lim-tarbiya
masalalariga bog’liq holda yoritildi.
O 'q u v ch ilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan biologik bilim lar minimumi
Umumiy o 'rta ta'lim maktablari va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi
muassasalarida o'quvchilar biologiya o'quv fanini o'qishi natijasida quyidagi
bilimlami o'zlashtirishi lozim.
O 'sim lik organ i/mining tuzilishi, hujayra, to'qimalar, organlar.
O'simliklaming hayot faoliyati: ildiz va barg orqali oziqlaníshi, nafas olishi,
o’sishi va rivojlanishi. Ko'payish. O'simliklaming turli tumanligi: suv o'tlar,
yo'sinlar, qirqbo'g’imlar, qirqquloqlar, ochiq urug’lilar, yopiqurug’lilar, yopiq
unig’lilaming sinflari, oilalari, o'simliklar qoplami. O'simliklaming tabiat va inson
hayotidagi ahamiyati. O'simliklami muhofaza qilish.
Xayvon organizmining tuzilishi. Hujayra, to'qimalari, organlar sistemasi.
Hayot faoliyatining jarayonlari: oziqlanish, nafas olish, moddalar xarakatlanishi,
ayirish, o'sish, rivojlanish va ulami boshqarish. Ko'payish. Xayvonlarning hatti
harakati - reflekslar, instinktlar. Xayvonlarning turli tumanligi. Ulaming
sistematikasi: bir hujayralilar, ko'p hujayralilar (kovak ichlilar, yassi, yumaloq,
xalqali chuvalchanglar, mollyuskalar, bo'g’imoyoqlilar, xordalilar).
B o 'g ’imoyoqlilar va xordali xayvonlarning sinflari, turkumlari, ulaming tabiat va
inson hayotida tutgan o'm i. Xayvonlami muhofaza qilish. Tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish. Odamning xayvonot sistemasidagi tutgan o'm i.
Odam va. xayvonlar tana tuzilishidagi o'xshashlik va tafovutlar. Odam va uning paydo bo'lishi. Ijtimoiy va tabiiy muhitga odamning moslanishi. Odamdagi organlar sistemasi, ulaming tuzilishi va funktsiyasi. Odam hayot faoliyatini neyrogumoral boshqarilishi. Odamning oliy nerv faoliyati. Odamdagi yuqumli
kasalliktar, ulardan saqlanish yo'llari. OITS va undan saqlanish. Normal turmush
kechirishga yordam beruvchi omillar.
Hayotning tuzilish darajalari: molekula, hujayra, organizm populyatsiya - tur
biogeotsenoz, biosfera. Hayotning xujayrasiz shakllari.
Prokariot va eukariot hujayralar. Hujayra - tiriklikning tuzilish, funktsional,
genetik birligi. Hujayraning kimyoviy tarkibi. Anorganik va organik moddalar, ulaming hujayradagi roli. Hujayra tuzilishi. Yadro. Xromosomalar. DNK irsiy axborotni tashuvchi ekanligi. Hujayra organoidlarining tuzilishi va funktsiyasi.
Oqsillar biosintezi. Hujayra. Moddalar va energiyaning almashinuvi. Fotosintez uning tabiatdagi roli. Hujayraning bo'linishi. Jinssiz va jinsiy ko'payish. U rug’lanish. Organizmlarning individual rivojlanishi. lrsiyat va o'zgaruvchanlik.
Genlar va belgilar. Genetik atamalar va simvollar. Genetik metodlari. Mendel’,
Morganlaming irsiyat qonunlari. O'zgaruvchanlik. Irsiylanmaydigan va
irsiylanadigan o'zgaruvchanlik. Mutagenlar va ulaming organizmlarga ta'siri.
Genetikaning tibbiyot va selektsiyadagi ahamiyati. Odamlardagi irsiy kasalliklar
ularning oldini olish. Selektsiya metodlari. Genetik injeneriya va uning metodlari.
Genetik injeneriyaga asoslangan biotexnologiya. Evolyutsion g’oyalarning paydo bo'lish tarixi. evolyutsiori ta'limot.
evolyutsiyani isbotlovchi fan dalillari. Mikro va makro evolyutsiya.
evolyutsiyaning boshlanish birligi va omillari. Tabiiy tanlanish - evoiyutsiyaning
yo'naltiruvchi omili ekanligi. Biologik progress va biologik regres.
Organizmlaming muhitga moslanishi va uning xillari. Tirik tabiatga xos belgilar.
Hayotning paydo bo'lishi to 'g ’risidagi farazlar, Yerda organik olamning
rivojlanishini asosiy bosqichlari. ekologik omillar. ekosistemalar.
ekosistemalardagi modda va energiyaning aylanishi. ekosistema dinamikasi.
Agroekosistemalar. Biosfera. Biomassa. Biosfera haqidagi V.I.Vernadskiy
ta'limoti. Odamning biosferaga ta'siri. Biosfera evolyutsiyasi. Noosfera.
TALABALARNING O ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT
QILISH TOPSHIRIQLARI
1. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim asoslari deganda nimani
tushunasiz?
2. Umumiy o'rta ta'lim o'quv yurtlaridagi biologik ta'limning maqsadi va
vazifalari nimalardan iborat.
3. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmunini yoriting.
4. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya ta'lim tarkibiy qismlariga
nimalar kiradi?
5. O’quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan biologik bilimlar minimumi
deganda nimani tushunasiz?
|
| |
