Umumtexnika fanlari kafedrasi namatov Eralining

TA’LIM VAZIRLIGI

DAVLAT UNIVERSITETI

“5142000-mehnat ta’limi yo’nalishi” bo’yicha bakalavr

darajasini olish uchun
M A L A K A V I Y B I T I R U V I SH I
Ilmiy rahbar: dots. A.Urunov

Malakaviy bitiruv ishi “Umumtexnika fanlari” kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2012 yil 5 – iyundagi majlisida muhokoma qilindi va himoyaga tavsiya etildi (bayonnoma № 9)

YaDAK raisi:___________________________________________________

A’zolari: ___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

Mamlakatimiz yildan – yilga sanoati rivojlangan, yangi texnika va texnologiyalarga ega bo’lgan davlatga aylanib bormoqda, avtomobil sanoati, maxsulotlarni qayta ishlash korxonalari rivojlanmoqda.

Mashinasozlikda mexanizm va mashinalarni yig’ishda ba’zi detalar o’zaro biriktirilib, ajralmas yoki ajraladigan birikmalar hosil qilinadi. Ajralmaydigan birikmalar payvandlab preslab, yelimlab, kovsharlab va parchin mixlar yordamida hosil qilinadi.

Hozirgi vaqtda ko’p ishlatiladigan ajralmas birikmalarga payvand va parchin mixli birikmalar kiradi. Payvand birikmalar detalarni uchma – uch, ustma – ust va burchakli qilib briktirishda ishlatiladi

Payvandlash – payvandlanadigan qismlarni, detalarni mahkamlash yoki umumiy qizdirib, plastik deformatsiyalab, atomlararo bog’lanish hosil qilib ajralmas qilib biriktirish jarayonidir. Payvandlashning 60 dan ortiq turi bor (elektr yoyli, elektr shlagi, electron – nur , plazmali, yorug’likli, gazli va boshqalar). Payvandlash dastaki, yarim avtomatik va avtomatik tarzda amalgam oshiriladi. Mashinasozlikda asosan elektr yoy va gaz alangasida payvandlashdan foydalaniladi.

Detalarni payvandlashdan oldin uning qirralari kertib kengaytiriladi, kaustik soda bilan yuvib tozalanadi, yog’sizlantiriladi, jilvirlanadi. O’zgarmas tok manbalaridan to’g’irlagich va o’zgartirgichlardan foydalanilganda manfiy qutbga detal ulansa manfiy qutiblilik, musbat qutibga ulansa to’g’ri qutibli payvahdlash deyiladi. Muisbat qutibga ulanganda isssiqlik ko’p ajralib chiqadi. Payvandlashda elektrodlarning materiali detalning materiali bilan bir hil bo’lishi kerak.

Po’lat detalar asosan 1 – 12 mm diametrli sv – 0,8 sv – 0,8 GA simlar – metal elektrodlar yordamida amalgam oshiriladi. Kam uglerodli po’latlar qizdirmasdan elektr yoy yordamida, ko’p uglerodli va legirlangan po’latlardan yasalgan detalar o’zgarmas tokda teskari qutbda 250 – 300 ⁰C gacha qizdirilib keyin payvandlanadi. Payvandlangandan keyin detal toblanadi va bo’shatiladi. Katta o’lchamli detallar to’g’ri qutibli o’zgarmas va o’zgaruvchan toklardan foydalaniladi. Qlinligi 2 – 3 mm gacha bo’lgan yupqa detallar gaz alangasi yordamida avval 650 – 700 ⁰C gacha qizdirilib keyin sv – 0,8 sv - 12 GS sv – 0,8 A markali simda payvandlanadi. Cho’yan detallar uch usulda qizdirilib, yarim qizdirib, sovuqlayin payvandlanadi. Qizdirib payvandlashda butun detal pechda yoki qurada 500 – 700 ⁰C qizdiriladi va A yoki B markali cho’yan chiviqlar yordamida payvandlanadi. Yarim qizdirib payvandlashda payvandlanadigan joy 250 – 450 ⁰C gacha qizdiriladi. Payvandlangan birikma asta – sekin sovitiladi. Cho’yan detallarni payvandlashda latun, mis – temir elektrodlar, po’lat, monel – metalldan ishlangan elektrodlar ham ishlatiladi.

Alyuminiy va uning qotishmalarini payvandlashda yuza tozalanadi, 250 ⁰C gacha qizdiriladi atsetelin alangasida yoki teskari qutbli o’zgarmas tokda payvandlanadi.

Misdan va mis qotishmalaridan tayyorlangan detallar yoy yoki gaz yordamida mis, fosforli mis, ko’mir yoki grafit elektrodlar yordamida payvandlanadi. Latun va bronzali detallar tarkibida bor bo’lgan ko’mir elektrodlar bilan payvandlanadi.

Parchin mixli birkmalar asosan yupqa detallarni yoki har xil materiali detallarni biriktirish uchun ishlatiladi. Parchin mixli birikmalar ustma – ust, uchma – uch bi rust quymali, uchma – uch ikki ust quymali bo’ladi. Choklarning joylashishiga qarab bir, ikki va ko’p qatorli parallel va shaxmat nusxa bo’ladi.

Ajraluvchan birkmalarni shkastlantirmasdan, buzmasdan qismlarga ajratish mumkin. Rezbali birkmalar eng ko’p tarqalgan birkma bo’lib, vintli, shpilkali turlarga bo’linadi. Ular mahkamlovchi va zichlovchi bo’ladi. Rezbalarniki esa uchburchakli, to’rtburchakli, trapedtsial xillari bor. Oddiy mahkamlovchi rezbali birkmalarda bolt yoki vint teshikka ma’lum zaror bilan kirgiziladi. Zichlovchi birkmalarda esa bolt urib kiritiladi. Birkma ajralib ketmasligi uchun kontrgaykalar, shaybalar ishlatiladi.

Shponkali va shlitsali birkmalar vallarda yoki o’qlarda aylanadigan detallarni o’zaro briktirishda ishlatiladi. Shponkalarning prizmatik, silindirik va segmentsimon turlari bor va ular tushadigan kuchlanish bo’yicha tanlanadi. Birkmalardan to’g’ri foydalanish uchun ularning tuzilishini, ishlatish sohalarini, parametrlarini bilish kerak.

Yuqoridagilarga asoslanib ushbu bitiruv ishining gipotezasi sifatida mashinasozlikda, xalq va qishloq xo’jaligining barcha sohalarida juda ko’p qo’llaniladigan payvand, parchin mixli, rezbali, shponkali va shilitsali birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlarni aniqlash masalasi qabul qilindi.

Bitiruv ishining maqsadi ajralmas va ajraluvchan birkmalarning tayyorlanish, ishlatish texnologiyalarini, payvand birkmalarda materialning qalinligiga qarab, briktirish usuliga qarab, materialning turiga qarab elektrodlarni va payvandlash usulini tanlash, parchin mixli birkmalarning geometriyasini, rezbali birkmalarning geomerik parametrlarini, shponkali birkmalarning geometric parametrlarini hamda yuqorida keltirilgan birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlarni, aniqlash va o’qitish metodlarini yoritishdan iborat.

Tadqiqot obyeklari sifatida payvand, parchin mixli, shponkali, silisali, va rezbali birkmalar xizmat qiladi. Bu birkmalarni o’rganishda materialshunolik, chizma geometriya, nazariy mexanika, mashina va mexanizmlar nazariyasi va mashina detallari fanlari asos qilib olindi.

Ushbu bitiruv ishida keltirilgan ma’lumotlardan maktab o’qituvchilari politexnik ta’lim berishda, kollej va oily ta’lim mashinashunos mutaxassisliklari leksiya, amaliy mashg’ulotlarni tashkil qilishda qo’llanma sifatida foydalanish mumkin.

Ajralmas va ajraluvchan birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlarni hisoblash o’qitishning yangi pedagogik asoslari asosida yoritildi va ushbu mavzularni o’zlashtirishda katta ahamiyatga ega.

1–BOB. MASHINASOZLIKDA ISHLATILADIGAN AJRALADIGAN BIRIKMALAR

1.1. Rezbali birikmalar turlari, ishlatilish sohalari
Ma’lumki, mashinalar detal va uzellardan tashkil topib birikmalar vositasida yig’iladi. Birikmalar esa ajraladigan va ajralmaydigan turlarga bulinadi.

Ajralmaydigan birikmalar, bu shunday birikmalarki, bunda mashina uzellarini ayrim qismlarga ajratish uchun, birikma elementlarini sindirish va yig’ish jarayonida bu ish yuzasini qayta ishlash kerak bo’ladi. Parchin mixli, payvand hamda detallari uzaro tig’izlik bilan o’tkazilgan birikmalar shunday birikmalar Hisoblanadi.

Rezbali, shponkali, shilitsli birikmalar ajraladigan birikmalar bulib, bunda uzellar detallarga ajratilganda detalning ishchi qismiga shikast yetkazilmaydi.

Mashinalarning yaxshi ishlamasligi, muddatdan oldin ishdan chiqishi, ishlash jarayonida shovqinning oshib ketishiga undagi birikma sifatining pastligi (sifatli mahkamlanmaganligi, payvandlanmaganligi, birikma uchun material noto’g’pi tanlanganligi va x.k.) sabab buladi.

Birikma elementlari asosan mustahkamlikka Hisoblanadi. Bunda birikma elementlarining mustahkamligi biriktirilayotgan detallarning mustahkamligi bilan bir xilda bulishiga erishish kerak.

Ajraladigan birikmalar turlari

Ajraladigan birikmalarning eng ko’p tarqalgan turi rezbali birikmalardir. Bolt, vint, shpilka xususiy xollari bulib, mashinalarning ular vositasida yig’ilgan uzellari kerak bulgan vaqtda ayrim detallarga ajratilishi va yana qayta yig’ilishi mumkin.

Rezbali birikmalarning afzalliklari shundan iboratki, ular nisbatan katta yuklanish ta’sirida yetarli darajada ishonchli ishlaydi; ularni ajratish va yig’ish oson; nisbatan arzon, barcha o’lchamlari standartlashtirilgan.

1.1-rasm

i b-rasm

1.2-rasm

Rezbaning o’lchamlari. d-rezbaning tashqi diametri; d₁-rezbaning ichki diametri; d₂-rezbaning o’rtacha diametri; N₁-rezba ishchi shaklini balandligi;

N-rezbaning umumiy balandligi; R-rezbaning qadami; α-rezba shakl burchagi; φ-rezba o’ramining ko’tarilish burchagi. tgφ=P/(πd₂).

1.3-rasm
Rezbaning asosiy turlari. Metrik rezba.

Rezbani shartli belgisi M harfi bilan belgilanadi, yonidagi son uning tashqi diametrini bildiradi. Masalan, M24 demak, metrik rezba d=24mm. Agarda rezba mayda qadamli bo’lsa, qadam o’lchami ko’rsatiladi, masalan M24x1,5, bunda metrik rezba tashqi diametri d=24mm, qadami ρ=1,5mm.

1.5-rasm
Tirak rezba. Rezba nosimmetrik bo’lib ishchi bo’lmagan yuzasini qiyalik burchagi 30⁰. Ishchi qismning qiyalik burchagi 3⁰. Yuklanish katta bo’lgan (vintli press, domerat va boshqalar) birikmalarda ishlatiladi. Rezbaning shartli belgisi S80x10, bunda S-tirak rezba; 80-diametri, mm; 6-rezba qadami, mm.

Yuqorida ko’rsatiogan rezbalarning eng ko’p tarqalgan etric rezba bo’lib asosan maxkamlash uchun ishlatiladi.

1.6-rasm
Maxkamlash uchun ishlatiladigan detallarning asosiylari bu bolt, vint, shpilka.

Bolt bir uchi kalit yoki otvyortka uchun muljallangan kallagi, ikkinchi uchidan esa gayka burab kiritiladigan rezbasi bulgan sterjendir (rasm, a)

1.7-rasm 1 – bolt; 2 – shayba; 3 – gayka; 4 – vint; 5 – shpilka.

1.8-rasm

1.9-rasm
1.Kontrogayka va prujinalovchi shayba qo’yish yo’li bilan (rasm,a). Bunda qo’shimcha detallar Hisobiga rezbadagi umumiy qarshilik oshadi.

2. Shplint yoki simdan foydalanib (rasm, b). Bunda gayka bolt sterjeniga shplint yoki sim vositasida maxkamlab ko’yiladi.

3. Gaykani detalga maxsus planka yoki shayba yordamida maxkamlash yo’li bilan (rasm,v).