Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqgosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.).
Bunday simlarni uchi parchalanib, ma’lum shakldagi kallakka aylantirilsa, parchin mix hosil bo’ladi. Parchin mixlar katta kichikligiga qarab, sovuqlayin yoki qizdirilib tayyorlanadi. Rangli metalldan yasalgan barcha parchin mixlar hamda diametri 12 mm gacha bo’lgan po’lat parchin mixlar sovuqlayin, diametri 12 mm dan katta bo’lganlar esa qizdirilgandan keyin parchalanadi.
Ulanadigan qismlarda teshiklar hosil qilish uchun parma yoki pressdan foydalaniladi.
Parchin mixlar yordamida hosil bo’lgan birikmalar quyidagi turlarga, ya’ni mustahkam, mustahkam-jips hamda jips choklarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda mustahkam-jips hamda jips choklar o’rniga payvand choklar ishlatilganligi uchun asosan mustahkam choklarni hisoblashni ko’ramiz. Parchin mixlar (o’lchamlari) standartlashgan. Kam yuklangan birikmalarda hamda elastik materiallarni biriktirishda o’rtasi teshik parchin mixlar-pistonlar ishlatiladi. O’rnatish qulay bo’lishi uchun parchin mixning diametri teshikning diametridan kichikroq qilinadi.
Parchin mixli birikmalarda choklar bir, ikki va shaxmat qatorli qilib o’rnatilishi mumkin. Shuningdek birikma bir kesimli, ikki kesimli hamda ko’p qismli bo’lishi mumkin.
2.11-rasm.
Parchin mixli choklarni mustahkamlikka hisoblash. Parchin mixli birikmalarning mustahkamligi parchin mix sterjeni kesimining kesilishdagi kuchlanishga, sterjen yuzasining ezilishdagi kuchlanishga hamda o’zaro biriktirilgan listlarning cho’zilishdagi kuchlanishga chidamliligi bilan belgilanadi.
Ustma-ust parchin mix yordamida biriktirilgan birikmani ko’ramiz. Bunda d0- parchin mix diametri biriktiriladigan listlarning qalinligiga bog’liq bo’lib, kesimli birikmalar uchun d0(1,82,0), ikki kesimli birikmalar uchun d0(1,21,8); -biriktiriladigan detallarning qalinligi: samolyotsozlikda d=2; t - parchin mixlar o’rtasidagi masofa; bu masofa bir kesimli birikmada 3d, ikki kesimli birikmada 3,5d; F,t- masofaga ta’sir qiluvchi kuch; 
- parchin mix sterjeni uchun ruxsat etilgan kesimdagi kuchlanish; 
- parchin mix sterjeni bilan biriktiralayotgan detallar o’rtasidagi ezilishdagi kuchlanish; 
biriktiralayotgan listlar uchun ruxsat etilgan kesimdagi kuchlanish; 
- parchin mixdan chokning chekkasigacha bo’lgan masofa, hamma gurux choklar uchun =(1,5 ...2,0)d0
2.12-rasm.
Rasmda berilgan parchin mixli birikmaning mustahkamlik sharti.
a) Parchin mix sterjenida kesilishdagi kuchlanishni Hisobiy qiymati:
b) Parchin mix sterjen sirti bilan biriktiralayotgan detallar o’rtasidagi ezilishdagi kuchlanishni Hisobiy qiymati:
v) Biriktirilayotgan listlarning 1-1 kesim bo’yicha cho’zilishdagi kuchlanishni hisobiy qiymati.
Parchin mixlar asosan po’lat, mis, alyuminiy kabi materiallardan tayyorlanadi. St0, St2 po’lat materiallardan tayyorlangan parchin mixlar uchun ruxsat etilgan kesilishdagi kuchlanish 
MPa, ezilishdagi ruxsat etilgan kuchlanish 
MPa.
2.13-rasm
2.4. Detallarni tig’izlik bilan biriktirish usullari. Birikmani mustahkamlikka hisoblash
Silindrik sirtli ikki detalni manfiy oraliq xisobiga shponkasiz, boltsiz xam o’zaro biriktirish mumkin. Bu usul, ko’pincha, dumalash podshipniklarini valga o’rnatishda, chervyakli gildirakni yig’ishda va boshqa xollarda qo’llaniladi. Buning uchun valning diametri (podshipnikda yoki boshqa detalda) val uchun mo’ljallangan teshik diametridan δ qadar kattaroq qilib tayyorlanadi. Masalan, val diametri B teshik diametri A bo’lsa (5.1-rasm), u xolda B>A yoki
B-A=δ bo’lishi kerak. Natijada δ xisobiga detallar o’zaro maxkam birikadi. Bunday o’zaro biriktirishda presslash, teshikli detalni qizdirish yoki valni sovitish usullaridan foydalaniladi.
2.14 - rasm.
Presslab urnatishda valga uning o’q bo’ylab yo’nalgan F kuch ta’sir ettiriladi. Bu kuch ta’sirida valning xam, teshikning xam ishqalanish sirti deformasiyalanadi va bu yerda bosim kuchi paydo bo’ladi. Paydo bo’lgan bosim kuchi ishqalanish sirtlarida katta ishqalanish kuchini hosil qiladi. Bu esa detallarni bir—biriga nisbatan qo’zg’almas qilib turadi. Shu bois bu detallarga o’q bo’ylab yo’nalgan ma’lum miqdordagi yuklanish qo’yish va burovchi moment ta’sir ettirish mumkin.
Birikmani mustahkamlikka hisoblash. Birikma yukoridagi bayon etilgan usullarni qay biri yordamida hosil bo’lganligidan qatiy nazar, bu o’zaro biriktirilgan detallar tashqi kuch ta’sirida siljimasdan mustahkam tushishi bilan birga shu detallarning o’zi xam mustahkam bo’lishi kerak.
Tig’izlik bilan biriktirilgan detallar o’zaro siljimasligi uchun ishqalanuvchi sirtlarda kerakli bosimni hosil qilish kerak va bu bosim quyidagicha aniqlanadi:
a) birikmaga bo’ylama kuch ta’sir etadi (3.3-rasm, a)
bunda: Fa — ta’sir etuvchi bo’ylama kuch; f— ishqalanish koeffisiyenta; d — biriktirilayotgan detalning diametri; l— tig’izlik bilan biriktirilayotgan yuzaning uzunligi.
2.15-rasm
b) birikmaga burovchi moment ta’sir qiladi (3.3-rasm, b)
q≥2T/(fπd2l)
-
birikmaga bir vaqtning o’zida bo’ylama kuch hamda burovchi moment ta’sir qiladi (3.3-rasm, v)
Materiallar qarshiligi kursidan ma’lumki, tig’izlik kuchining qiymati bilan o’zaro biriktiriladigan detallarning ishqalanuvchi sirtlardagi kontakt bosim o’rtasidagi bog’lanish quyidagicha ifodalanadi:
bu yerda: N — tig’izlik kuchi; c — koeffisiyentlar.
,
E1 E2 μ1 μ2 — elastiklik moduli va Puasson koeffisiyentlari qiymatlari val hamda vtulkalar uchun:
po’lat materiallar uchun E=(2.1 ÷ 2.2) • 105 MPa, μ = 0,3
chuyan materiallar uchun E= (1.2 ÷ 1.4) • 105 MPa, μ = 0,3;
bronza materiallar uchun E=(1.0 ÷ 1.1) • 105 MPa, μ = 0,33.
O’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, ishqalanish sirtidagi ishqalanish koeffisiyentining qiymati shu yuzaning notekisligiga, bosimga, birikmani yig’ishga, yig’ish tezligiga va boshqa omillarga bog’liq bo’lib, po’lat va cho’yan materiallar uchun sovuklayin biriktirilganda f=0,08÷0,1 ga, qizdirib biriktirilganda f= 0,12 ÷ 0,14 ga teng bo’ladi.
XULOSA
Mashinasozlikda ajraladigan va ajralmaydigan birkmalar juda ko’p qo’llaniladi. Ushbu bitiruv ishda ajralmas birkmalardan payvand va parchin mixli, ajraladigan birkmalardan rezbali va shponkali birkmalarning qo’llanish sohalari, ularga qo’yiladigan talablar, geometric parametrlari va ularda hosil bo’ladigan kuchlanishlar hamda ularni hisoblash usullari keltirilgan.
Birkmalarni o’rganish asosida quyidagi asosiy xulosalarni keltirish mumkin:
-
Payvand birkma eng mustahkam birkma hisoblanadi, lekin unda briktiruvchi detallarning mexanik, ximik xossalari o’zgaradi.
-
Elektr yoy va gaz alangasida payvandlash uch usulda qizdirib, chala qizdirib va sovuqlayin amalgam oshiriladi.
-
Uchma – uch payvandlashda uchivernik kerak V – simon va X – simon payvandlash usulari qo’llaniladi.
-
Payvand birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlar ta’sir qiluvchi kuchga, detal eniga va qalinligiga bog’liq bo’ladi.
-
Payvand birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlar ruxsat etilgan kuchlanishlardan oshmasligi kerak.
-
Parchin mixli birkmalarda choklar bir, ikki qatorli bo’ladi.
-
Parchin mixli birkmalarda shaxmat nusxa va qatorli choklash usullari ishlatiladi.
-
Parchinlash ustma – ust, uchma – uch bir ust quymali, uchma – uch ikki ust quymali bo’ladi.
-
Parchin mixli birkmalarda hosil bo’ladigan kuchlanishlar ta’sir qiluvchi kuchlarga materiallar qarshiligiga bog’liq bo’ladi.
-
Hosil bo’ladigan kuchlanishlar ruxsat etilgan kuchlanishdan oshib ketsa parchin mixli birkma yaroqsiz hisoblanadi.
-
Pezbali birkmalar mahkamlovchi va zichlovchi bo’ladi.
-
Rezbali birkmalar quyidagi talablarga javob berish kerak: bolt, vint sterjenlarning o’qqa to’ppa – to’g’ri bo’lishi; gayka va bolt kallagining tayanch sirtlari rezba o’qiga perpendikulyar bo’lishi; rezbali to’liq va buzulmagan bo’lishi; rezbada ezilgan, chaqalangan, uzilgan va darz ketganjoylar bo’lmasligi; rezballi detallar uchida faska bo’lishi; bolt va shpilkaning uchi gaykadan uch o’ramdan ortiq chiqib turmasligi kerak.
-
Katta yuklanishlarda va o’zgaruvchan kuchlanishlarda gaykalarning o’z – o’zidan bo’shab ketishiga yo’l qo’yilmaydi, buning uchun qotirib qo’yish usullaridan biri tanlanadi.
-
Vallarga detallarni briktirishda prizmatik, silindirik, segmentsimon shponkalardan foydalaniladi.
-
Prizmatik shponkalar detallarning qo’zg’almas yoki o’q bo’ylab qo’zg’aluvchan bo’lishini ta’minlaydi.
-
Segmentsimon shponkalar kichik yuklamalarda ishlatiladi, ularda hosil bo’luvchi kuchlanishburovchi momentga, val diametriga va gupchak uzunligiga bog’liq.
-
Ponasimon shponka katta yuklanish birkmalarda ishlatiladi va briktiriladigan detallar orasiga presslab o’rnatiladi.
-
Shilitssali birkmalar mustaxka va detallarning yaxshi markazlanishini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
-
KarimovI.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
“Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. T.: “Sharq” 1998 y.
-
AvliyoqulovN.X. “O’qitishning modul tizimi va pedagogic texnologiyasi amaliy asoslari”. Buxoro. 2002 y.
-
Ochilov M. “Yangi pedagogic texnologiyalar”. Qarshi. “Nasaf” 2000 y.
-
Usmonxo’jayev N.N. “Mexanizmlar va mashinalar nazariyasi”. T.: “O’qituvchi” 1989 y.
-
Suloymonov I.S. “Mashina detallari” T.: “O’qituvchi” 1981 y.
-
Izzatov Z.H. “Mexanizmlar va mashinalar nazariyasidan kurs loyihalari”. T.: “O’qituvchi” 1978 y.
-
Botirmuxammedov Z.K. . “Mashina detallari”, “Ko’tarish – tashish mashinalari”. T.: “O’qituvchi” 1994 y.
-
Tojiboyev R.N.Jo’rayev A. “Mashina detallari” T.: “O’qituvchi” 2002 y.
-
Tojiboyev R.N., Shukurov M.M., Suloymonov I. “Mashina detallari kursidan masalar to’plami” T.: “O’qituvchi” 1992 y.
-
Gilberg B.G., Pekelis G.D. “Sanoat jixozlari remonti”. T.: “O’qituvchi” 1983 y.
-
Детали машин: Атлас. (Под. ред Д.Н.Решетова). М., 1979.
-
Решетов Д.Н. Детали машин. М., 1981.
-
Usmonxo’jayev N.N.. T.: “O’qituvchi” 1984.
-
Izatov Z.H. Mexanizm va mashinalar nazariyasi fanidan kurs loyihalari. T.: “O’qituvchi” 1978.
-
Zokirov G’. Sh. Mashina va mehanizmlar nazariyasi T.: “O’qituvchi” 2001.
-
Internet.
Mundarija
|
Kirish ……………………………………………………………….
|
3
|
1-BOB.
|
TRANSPORT VOSITALARIDA ISHLATILADIGAN AJRALADIGAN BIRIKMALAR
|
|
1.1.
|
Rezbali birikmalar turlari, ishlatilish sohalari ……………………...
|
5
|
1.2.
|
Rezbali birikmalarni mustahkamlikka hisoblash.…………………..
|
13
|
1.3.
|
Rezbali birikmalarga material tanlash va ruxsat etilgan kuchlanishlarni hisoblash…………………………………………...
|
19
|
1.4.
| Shponkali birikmalar, ularning turlari, ishlatilish sohalari. Shponkali birikmalarni mustahkamlikka hisoblash………………… |
21
|
1.5.
| Shlitsli birikmalar, ularning turlari, ishlatilish sohalari. Shlitsli birikmalarni mustahkamlikka hisoblash……………………………. |
25
|
2-BOB.
|
TRANSPORT VOSITALARIDA ISHLATILADIGAN AJRALMAS BIRIKMALAR
|
|
2.1.
|
Payvand birikmalar turlari, payvandlash usullari, afzallik va kamchiliklari………………………………………………………..
|
29
|
2.2.
|
Payvand choklarning mustahkamligi va hosil bo’ladigan kuchlanish…………………………………………………………..
|
38
|
2.3.
|
Parchin mixli birikmalar, ularning turlari, ishlatilish sohalari. Parchin mixli birikmalarni mustahkamlikka hisoblash……………..
|
40
|
2.4.
|
Detallarni tig’izlik bilan biriktirish usullari. Birikmani mustahkamlikka hisoblash………………………………………….
|
45
|
|
Xulosa……………………………………………………………….
|
47
|
|
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………
|
49
|
