155
GLOSSARIY
(ma‘ruza matnida uchraydigan asosiy tushunchalarning o‗zbek tilidagi sharhi)
Termin
O‗zbek tilidagis harhi
Materialshunoslik –
to‗qimachilik
materiallarining,
ya‘ni,
tola,
ir,
eshilgan mahsulot, gazlama, trikotaj va noto‗qima
matolarning olinishi, tuzilish xossalari va bu xossalarni
aniqlashda ishlatiladigan usul va asbob-uskunalardan
foydalanishni o‗rganuvchi fan.
Asosiy materiallar
mahsulotning yuzasi va asosiy qismlari uchun
mo‗ljallangan bo‗lib, ular trikotaj, noto‗qima matolar,
to‗da (kompleks), sun‘iy va tabiiy mo‗yna kabi gazlamalar
Astarlik materiallar –
miyona (qistirma) materiallar: bortovka, tukli gazlama,
kolenkor, flizelin va hokazo; issiq tutuvchi materiallar
– momiq paxta, vatin, vatilin, porolon, mo‗yna; kiyim
qismlarini biriktirish materiallari – tikuv g‗altak irlari
va yelim; kiyim furniturasi – tugmalar, pistonlar,
ilgaklar va hokazo; pardoz materiallari – jiyaklar,
tasmalar, to‗rlar
Gigiyenik talablar
inson sog‗lig‗ini saqlashga qaratilgan talablar. Havo
o‗tkazuvchanligi, gigroskopligi, issiqdan himoya qilish
xossalari, kirchilligi, suv o‗tkazmasligi va hokazolar
kiyimning asosiy gigiyenik ko‗rsatkichlari
Texnik talablar –
tikuvchilik materiallarining sifatiga va kiyimlar
tayyorlashga qo‗yiladigan talablar. Tikuvchilik
materiallari va tayyor tikuvchilik buyumlari Davlat
standartlariga mos kelishi
Estetik talablar
zamonaviylik bilan bog‗liq talablar.
Iqtisodiy
talablar
kiyimning narxi bilan belgilanadi.
To‗qimachilik tolasi
egiluvchan, ma‘lum uzunlik va mustahkamlikka ega bo‗lgan,
ko‗ndalang kesim yuzasi kichik, to‗qimachilik
mahsulotlarini tayyorlashda qo‗llaniladigan jism
tanho tola -
Bo‗ylamasiga shikastlanmasdan ajralmaydigan
to‗qimachilik tolasig
(kompleks) tola
Bir necha tanho tolalarning bo‗ylamasiga qo‗shilishidan
hosil bo‗lgan tolalar birikkan
Elementar ip yoki monoip
uzunasiga ajralmaydigan yakka ip
Mineral tolalar-
uning asosini anorganik moddalar tashkil qiladi
Zig`ir —
zig`ir poyaning lub qismidan olinadigan tola.
M o m i q —
mayin junli qo`ylarning butun jup qatlamini tashkil
156
qiladigan va dag`al junli qo`ylarning terisiga yopishib
yotadigan ingichka buramdor tolalar
Bosiluvchanlik —
bosish jarayonida junning kigizsimon to`shama hosil qilish
xususiyati.
Tabiiy ipak —
ipak qurti o`raydigan juda ingychka ip.
Asbest –
tabiiy mineral tola u o`tga chidamli, elektr va issiqlikni
izolyatsiyalash xossalari yuqori bo`lgani uchun texnik
maqsadlarga ishlastiladi
Profillangan tolalar
gazlama asosli sun`iy mo`yna olish uchun ishlatiladi.
Mtilon –
modifikatsiyalangan junga o`xshash viskoza tola
Lavsan -
nefti qayta ishlash mahsulotlaridan ishlab chiqariladi.
Poliakrilonitril tolalar-
Nitron toshko`mir, neft yoki gazni qayta ishlash
mahsulotlaridan olinadi.
Gigroskoplik —
bu tolalarning o‗ziga suv bug‗larini shimib olish
xususiyati. Bu xossa haqiqiy, konditsion va maksimal
namlik bilan baholanadi.
Haqiqiy namlik —
ayni muhit sharoitida quruq toladagi namlik, uning
massasining necha foizini tashkil etishini ko'rsatadi.
Konditsion namlik —
tolaning me‘yoriy sharoitdagi, ya‘ni havo harorati 20°C
va nisbiy namligi 65 foiz bo‗lgan sharoitdagi namligi. Har
bir tola uchun standart
bo'yicha konditsion namlik tasdiqlanadi.
Karda usuli-
paxtadan olingan shtapel va aralash kalava ipning yigirish
gazlamalarni pardozlash-
Xom gazlamadan tayyor gazlama olish uchun bajariladigan
fizik-kimyoviy va mexanik jarayonlar yig`indisi
Tuk kuydirish —
xom gazlama sirtidagi tolalarning uchlarini ketkazish.
Ohorini ketkazish —
ohorlash
paytida
shimdirilgan
kraxmalni
ketkazish
maqsadida gazlamaga maxsus ishlov berish.
Qaynatish —
sellyuloza aralashmalari (mum, pektin, azot va
mineral moddalar) ni, shuningdeq kir, ohor qoldiqlarini
ketkazish uchun gazlamalarga ishqorli eritmada ishlov
berish.
Oqartirish —
gazlamalarga turg`un oq tus berish uchun ularga
oksidlovchi moddalar eritmasida ishlov berish
Merserizatsiya —
tarang tortilgan gazlamaga kontsentratsiyalangan o`yuvchi
natriy eritmasida 16—20°C da ishlov berib, oldin qaynoq,
keyin sovuq suvda yuvib tashlash
Tuk chiqarish —
gazlamalarga mayinlik momiqlik berish, ularning saqlash
xossasini yaxshilash maqsadida gazlamalar sirtida tuk hosil
qishlish
Metallash—
gazlamaga vakuumda yupqa metall qatlami purkash.
«Lake» —
gazlamani lokli charmga o‘xshatib pardozlash
Polotno o‘rilishli
to‘kuvchilik o‘rilishlari ichida eng keng tarqalgan o‘rilish
Yirik gulli o‘rilishlar-
maxsus mashinali to‘quv stanoklarida hosil qilinadi.
157
Iplarning yo`g`onlashishi —
gazlamada chiziqli zichligi gazlama asosiy fonnning
chiziqli zichligidan yuqoriroq bo`lgan tanda yoki arqoq
iplarining bo`lishi.
Mahalliy yo`g`onlashish —
kalta-kalta uchastkalarda tanda yoki arqoq iplarining
yo`g`onlashishi.
Ajralib turadigan ip —
tanda yoki arqoq iplarining qo`shni iplardan tarangligi,
buramdorligi, rangi yoki kesimining shakli bilan farq
qilishi.
Siyraklik—
bir yoki bir nechta tanda iplarining bo`lmasligi.
Prolyot —
gazlamaning butun eni bo`yicha yoki ma'lum joylarida
bir yoki bir nechta arqoq iplarining bo`lmasligi.
Qo`sh iplilik —
bitta tanda yoki arqoq ipi o`rniga ikki yoki bir necha ip
o`rilib qolishi va boshka iplardan keskin ajralib turishi.
Tandadagi yo`l-yo`llik —
gazlama uzunligi bo`yicha ining boshqa yuzalaridan
iplarning chiziqli zichligi, tarangligi bilan farq qiladigan
yo`llar.
Gulning buzilishi
— tandaning remizkaga yoki jakkard mashina ko`zlariga
yo bo`lmasa berdoga noto`g`ri utkazilishi natijasida
gazlama guli urilishining buzilishi.
Podnletina —
gazlamaning qisqa-qisqa joylarida tanda va arqoq
iplarining noto`gq`i o`rilishi, shu jumladan, bir necha qator
iplarning uzilishi.
Tandaning solqiligi —
tanda ipining arqoq ipi bilan o`rilishmay osilib qolishi.
Podnirki —
arqoq iplarining tanda iplari bilan o`rilishmay osilib
qolishi natijasida kisqa-qisqa uchastkalarda o`rilishning
buzilishi.
Arqoqdagi yo`l-yo`llik —
gazlamaning butun eni bo`yicha iplarning chizidli
zichligi yoki rangi jiqatidan farq qilishi natijasida hosil
bo`ladigan yo`llar.
Zaboina —
gazlamaning arqoq bo`yicha o`ta zichligi tufayli
gazlamaning eni bo`yicha hosil bo`ladigan yo`llar.
Arqoqning qalinlashishi —
ip kalava oxirida paket tarzida bo`shalib, shu holda
gazlamaga o`rilishi tufayli gaz lamada kalta-kalta qalin
joylar hosil bo`lishi.
Arqoq
ipi
yaxshi
taranglanmaganligi.
oqibatida arqoq halqalari, buram-halqalar hosil bo`lishi.
Berdo tishlarining zichligi buzilishi natijasida tanda
iplarining siljib ochilib qolishi
Gazlama
yaxlitligining
buzilishi (teshilishi, kesilishi) —
tanda yoki arqoq iplari uzilishi natijasida kelib
chiqadigan kamchilik.
Gazlamalarning geometrik
xossalari:
qalinligi, uzunligi, eni, og‗irligi.
Gazlamaning
mexanik
xossalari:
Gazlamaning pishiqligi,Gazlamaning
uzayishi,Gazlamaning g‘ijimlanuvchanligi, Gazlamaning
draplanuvchanligi
158
Gazlamaning pishiqligi
Gazlamaning cho‘zilishga pishiqligi uning sifatini
belgilaydigan eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir.
Gazlamaning uzayishi
Uzish mashinasida gazlamaning pishiqligini aniqlash bilan
bir vaqtda uning uzayishi ham aniqlanadi.
Gazlamaning
g‘ijimlanuvchanligi
Bukilganda va bosilganda gazlamada g‘ijimlar va burmalar
hosil bo‘lishi
Draplanuvchanlik —
gazlamalarning yumshoq, dumaloq burmalar hosil qilishi
Bug‘ o‘tklzuvchanlik —
gazlamaning odam tanasidan ajraladigan suv bug‘larini
o‘tkazish xususiyati
Havo o‘tkazuvchanlik —
gazlamaning havo o‘tkazish xususiyati; uning tola tarkibi,
zichligi va pardoziga bog‘liq bo‘ladi
Suv o‘tkazmaslik —
gazlamaning suv sizib kirishiga qarshilik ko‘rsatish
xususiyati
Elektrlanuvchanlik —
materiallarning o‘z sirtida statik elektr to‘plash xususiyati
Assortiment —
bu inglizcha so‗z b o ‗lib, ― kompleks‖ yoki ―to'plam‖
ma‘nosini bildiradi
Artikul —
bu materialning shartli belgisi. Odatda u raqamlar
majmuasi b o ‗lib, belgilangan materialni tavsiflaydi.
| 