152
Ho` l yo p i sh t i r i sh u s u l i d a suyuq boglovchi moddalar –
eritmalar, emulsiyalar, latekslar ishlatiladi.
Tarash mashinasidan chiqqan yoki aerodinamik usulda olingan xolst
eritma
shimdirish mashinasi, quritish kameralari va kalandrlar orqali
o`tkaziladi. Xolst tolalarini lateks bilan yopishtirib miyonalik tikuvchilik
materiallari – flizelin, proqlamin, «Syunt» olinadi. Xozirgi vaqtda yopishtirilgan
noto`qima materiallar assortimenti kengaymoqda, xolst hosil qiluvchi
aerodinamik mashinali, bo`ylama iplar o`tkazuvchi mashinali, eritmma
shimdiruvchi mashinali, qirqish-nakatka mashinali yangi potoq liniyalar
yaratilmmoqda va hokazo. Bunday potoq liniyalarda
xolstda turlicha
joylashgan tolalarga boglovchi moddalar surkash, xolstga vannada eritma
shimdirish, ko`pik hosil qiluvchi moddalar yoki kukun ko`rinishidagi quruq
boglovchi polimerni tolalar oraqali surib o`tkazish, shakldor vallar yoki
iplarni xolst bo`ylab bosish yo`li bilan noto`qima materiallar ishlab chiqarish
mumkin. Yopishtirilgan noto`qima materiallar ishlab chiqarishda ANM-110
agregati ham katta rol o`ynaydi.
Noto`qima materiallarni mexanik tarzda yopishtirishning uch xil usuli bor.
To`qima-tikma usul zichlashtirilgan xolst tolalari, tarang tortilgan iplar yoki siyrak
gazlamani to`qima tipda zanjirli kavik bilan tikishga asoslanadi.
Bu usulning to`qima-tikma usul deb atalishga sabab shuki, bunda to`qish va
tikish elementlari bo`ladi. Tikish elementi – tolali xolst yoki tarang tortilgan
iplar qatlamini tikish; to`qish elementi – trikotaj ignalaridan foydalanish va
trikotaj o`rilishi hosil qilish.
To`qima-tikma materiallar xolst tiki, ya`ni tolalar
xolstini tikib olingan
materiallarga; ip tikib, ya`ni iplarni tikib olingan materiallarga va gazlama tikib
olingan xillarga bo`linadi. To`qima-tikma materiallarni tayyorlash uchun tarash-
to`qish agregatlari (ACHV-I, ACHV-V, ACHV-250-III va hokazo) dan
foydalaniladi. Tarash-to`qish agregati tolali xom ashyo bunkeri, tarash
mashinasi, tarandi hosil qilgich, to`qish-tikish mashinasi va agregatni
boshqarish pultidan iborat. Tolali xom ashyo oldin titiladi, savaladi,
iflosliklardan tozalaniladi va aralashtiriladi. Bunkerdan tolalar agregatning
tarash mashinasiga boradi.
Tolali uzunasiga joylashib qolgan taralgan yupqa xolst qatlamitarandi hosil
qilgich orqali o`tib, har akat yo`nalishini o`zgartiradi
va bir necha qatlam
bo`lib taxlanadi, natijada tolalari ko`ndalang joylashgan xolst hosil bo`ladi. Hosil
bo`lgan xolst zichlanadi va tikish agregatiga tushadi. Bu agregatda tilchali
trikotaj ignalari sistemasi bo`lib, ular bitta taroq, tarzida birlashtirilgan. Har
qaysi ignaga bobinadan paxta yoki kapron ip kelib turadi. Bu iplar xolstni
tikadi. Agregatga o`rnatilgan fotoelement agregatdagi tarash-tikish mashinalarini
153
rostlab turadi. Tikish agregati oldida titil ayotgan xolst kompensayiya xalkasini
hosil qiladi.
Agar xalkaning kattaligi normadan oshsa, fotoelement tarash
mashinasini to`xtatadi va tikish mashinasini ulaydi. Xolst tikila borgan sari xalka
kichrayadi, tarash mashinasi yana ulanadi va ish shu tarzda davom etaveradi.
To`qima-tikma materiallar ishlab chiqaradigan ba`zi fabrikalarda «Malimo»,
«Malivatt» va «Malipol» (Germaniya) yoki «Araxne» mashinalari (Chexiya)
ishlatiladi.
«Malivatt» va «Araxne» mashinalari ishlash printsipi jixatidan
tarashto`qish agregatlariga o`xshaydi. «Malivo»
mashinasida ip bilan
tiqiladigan noto`qima materiallar ishlab chiqariladi, ya`ni ko`ndalang yoki
bo`ylama yo`nalishda o`tkazilgan va tarang tortilgan iplar sistemasi yopishtiriladi.
«Malipol» mashinasida tayyorlangan siyrak materialning bir tomonida
xalkalar erkin osilib turadi. «Malipol» mashinalarida ishlab chiqariladigan
noto`qa materiallar maxrli gazlamalarga o`xshaydi.
Tikish mashinasining sinfiga (ignalar orasidagi masofaga), trikotaj
o`rilish har akteriga, kavikning y`onalishi va ipning xiliga qarab
to`qimatikma materiallar turli ko`rinish va xossalarga ega bo`ladi. Tolalarining
tarkibi va nimaga ishlatilishiga qarab to`qima-tikma materiallar turlicha
pardozlanadi, ya`ni bo`yash yoki gul bosish, to`q chiqarish, to`q qirqish,
presslash, kalandrlash operatsiyalaridan o`tkaziladi.
Tola tarkibi, tuzilishi va pardozlanishiga qarab to`qima-tikma materiallar
bolalar
va sport buyumlari, kurtkalar, kostyummlar, ko`ylaklar, har xil xallatlar,
deraza pardalari, uyda kiyiladigan poyabzalning usti, qishki va rezina poyabzal
tikish, shuningdek, texnik maqsadlar uchun ishlatiladi. Bosish usuli tolalarning
bosiluvchanlik xossalariga asoslanadi.
Masalan, jun tolalar issiq va nam sharoitda mexanik kuchchlar
ta`sirida, paxta tolalari turli kimyoviy elementlar ta`sirida bosilish xossasiga
ega.
Bosish usullida notoqima materiallar ishlab chiqarish texnologiyasi
tolalarning bosilish jarayonida o`zaro birikib ketishiga asoslanadi. Bu usul
movut va drap tipidagi jun va yarim jun materiallar olishga imkon beradi.
Bunday materiallar tayyorlash uchun, odatda, mayin jun tolalariga poliamid tolalar
qo`shiladi. Materiallarning pishiqligini oshirish uchun,
bosish jarayoniga qadar
taralgan ikki tolalar qatlami orasiga ko`ndalang yo`nalishda maxsus mashina
yordamida iplar qo`yib ketilishi mumkin.
Bosish usulida qimmatbaxo xom ashyo talab etilishi tufayli bu usul
kam qo`llaniladi.
154
Igna sanchish usulida tishli ignalar ta`sirida xolstdagi tolalarning bir
qismi tolalar qatlami orqali o`tadi va tolalar massasini biriktiradi.
Ignalarning o`lchamlari va shakli tolali xom ash yoning xiliga,
xolstning qalinligii va nimaga ishlatilishiga bog`liq bo`ladi. Ignalar maxsus
plitkaga bikr qilib maxkamlanadi. Bu plitka tolalar massasiga minutiga 900
marta sanchiladi. Igna sanchiladigan materiallarning eni 7-8 m gacha bo`ladi.
Tolalar xolstda yaxshi birikishi uchun massaga yopishtiruvchi moddalar
qo`shiladi yoki aralashma tarkibiga sintetik tolalar aralashtiriladi. Issiqlik
ishlovi berganda bu tolalar kirishadi va xolstni biriktiradi.
Igna sanchib tayyorlangan materiallar texnik maqsadlarda va maishiy
extiyojlar (odeyallar, qalin jun ro`mollar, izolyatsiyalovchi qistirmalar va
hokazo) uchun ishlatiladi. Chet ellarda igna sanchish usuli printsipida suv
oqimi usul ishlab chiqilgan.
Yuqorida aytib o`tilgan usullarning ikki yoki bir nechtasini o`z
ichiga
olgan usullar aralash usullar deb ataladi. Masalan, igna sanchish + ho`l
yopishtirish usuli, igna sanchish + termoplastik usul.
Noto`qima materiallar turli alomatlari bo`yicha: tolalar tarkibi bo`yicha
(yarim jun, ip tolali va shtapel materiallar), yopishtirish metodi, vazifasi
bo`yicha gruppalanishi mumkin.
