O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi
“University of bunisess and scinces”
Nodavlat oliy ta’lim muassasasi
Iqtisodiyot ta’lim yo’nalishi 21-02 gurux 2-kurs talabasi
Rayimjonov Asilbekning
“Iqtisodiyotda informatsion komunikatsion texnologiyalar”
fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI
Elektron biznes va mobil tijorat texnologiyalari
Reja:
1Elektron biznes
Mobil tijorat texnologiyalari
O’zbekiston iqtisodiyotini raqamlashtirishda elektron biznes va mobil tijorat texnologiyalari kontseptsiyasi va roli
Jahon hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish uchun, axborot texnologiyalariga (AT) bo’lgan ehtiyoji katta sur’atlar bilan oshib borayapti. Iqtisodiy o’sishning faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining yaxshilanishi axborot texnologiyalarining kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo tajribasi shuni ko’rsatadiki erkin axborot oqimining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni oshiradi. Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o’z aksini topmasdan qolmaydi. Hozirgi kunda iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik sohasida erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli segmentlarining yuqori darajada rivojlanganligi va samarali qo’llanishi yotadi. O’zbekiston iqtisodiyoti ham bundan mustasno emas albatta. Yaqqol misol sifatida axborot texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror rivojlanayotganini keltirish mumkin. O’zbekiston uchun axborot texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta’lim standartlarining oshishi, milliy telekommunikatsiya tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi oqibatida vujudga keladigan jamiyatning ma’lum darajadagi informatsion tayorligi mavjud bo’lgan holatdagina sodir bo’ladi. O’zbekiston iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojalnishi oqibatida biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa elektron tijoratning ahamiyati juda oshdi. “Elektron biznes” termini, elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o’z ichiga oladi. Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash orqali iste’molchibilan ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida hamkor va mijozlarni tezkor axborot bilan ta’minlash, 8 sotuvning alternativ yo’llarini, misol uchun tijorat saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish imkoni beradi. Bugungi kunga kelib, O’zbekistonda davlat organlari elektron biznes rivojlantirishda, dunyo tajribasida keng qo’llanilgan quyidagi prinsiplarga amal qilishmoqda.
• Elektron biznes rivojlantirishda korpoorativ sektor faol rol o’ynashi lozim;
• Elektron biznes nisbatan, davlat organlari tomonidan asoslanmagan turli cheklovlar qo’yilishiga yo’l qo’yilmaslik lozim;
• Davlat hokimiyati elektron tijorat jarayoniga, ushbu soha subyektlarini qo’llab-quvvatlash va huquq bazasini takomillashtirish maqsadida aralishishi mumkin;
• Elektron biznes boshqarish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda davlat hokimiyati Inernetning o’ziga xosliklarini inobatga olishi lozim;
• Elektron biznes jarayoni ma’muriy-hududiy bo’linish va davlat chegaralariga bog’liq bo’lmagan ravishda, global masshtabda sodir bo’lishi lozim.
Elektron biznes mohiyati
Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo’ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan elektron aloqa kanallari orqali bog’lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo’lib, biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o’tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil imtiyozlar bilan iste’molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga elektron interfeyslardan foydalanib, o’zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga o’zlari kiritish imkoniyatini berdi. Shunday qilib, so’nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik firmalar hamda jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi? Biznes – bu mulkdan foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko’rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga qaratilgan va sub’ektlar tomonidan o’zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq bajariladigan tadbirkorlik faoliyati. Elektron biznes (e- biznes) – bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog’i (intranet) asosida tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, etkazib beruvchilar va mijozlar bilan tashqi o’zaro aloqalar (extranet) kiradi. XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida elektron biznes elementlari paydo bo’ldi. Bular avtomatik biznes tizimlar, masalan: 12 – Elektron ma’lumotlar almashinuvi (Electronic Data Interchange. EDI); - pul mablag’larini elektron o’tkazish vositalari (Elektron pul o’tkazmalari, EFT); - Korxona resurslarini rejalashtirish (Enterprise Resource Planning, ERP) vositalari. Shunday qilib, elektron biznes – korxonaning xodimlari, turli korxonalar, davlat idoralari, fan, madaniyat, ta’lim muassasalari, notijorat va jamoat tashkilotlari o’rtasida ishlab chiqarish va tashlikiy munosabatlarning electron biznes-faoliyatning barcha shakllari.
Elektron biznes paydo bo’lishi uchun shartsharoitlar
Elektron tijoratning paydo bo’lishi uchun iqtisodiy va texnik shartlar mavjud bo’lgan. Iqtisodiy shart-sharoitlar XX asr ishlab chiqarishdagi texnologik operatsiyalarni bajarish uchun meyoriy vaqtni qisqartirishga doimiy hatti-harakatlar bilan tavsiflangan: • XX asrning I-chi choragida – ommaviy ishlab chiqarish tamoyillarini joriy etish; • XX asrning II-chi choragida – ishlab chiqarishni kengaytirilgan mexanizatsiyalash; • XX asrning III-chi choragida – ishlab chiqarishni avtomatlashtirish; • XX asrning IV-choragida – mahsulotlarni loyihalashtirishi va ishlab chiqarilishini moslashuvchan avtomatlashtirilgan tarzda boshqarish. Shunday qilib, o’tgan asrda mehnat unumdorligining keskin o’sishi kuzatildi, bu esa ijtimoiylashtirilgan mahsulot tannarxidagi ijtimoiy mehnat xarajatlarning ulushini sezilarli darajada kamaytirdi. Ammo, oxirgi iste’molchi ushbu yutuqlarni to’liq his qilmadi. Nima uchun bunday holat ro’y berdi? Bu ishlab chiqarishning kontsentratsiyasining ob’ektiv ravishda avtomatlashtirishi va mexanizatsiyalashi natijasida ishlab chiqaruvchining iste’mol bozorlaridan izoqlashganligi sababli sodir bo’ldi. Ushbu masofaning tabiati nafaqat geografik, balki tuzilmaviy hamdir.
Elektron biznes afzalliklari
Elektron tijorat bilan shug’ullanadigan kompaniyalar “real” tijorat korxonalari bilan taqqoslaganda bir qator afzalliklarga ega: • tashqi bozorga chiqish istiqbollari bilan savdo bozorining kengayishi; • kechayu-kunduz foydalanish imkoniyati; • har doim o’zlari haqida qoldiradigan saytga tashrif buyuruvchilar haqida ma’lumot to’plash imkonini beradigan CRM-tizimlar (Customer Relationship Management – mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish) yordamida marketing ma’lumotlarini avtomatlashtirish.
Iqtisodiy rivojlanish oqibatida O’zbekiston xalqaro iqtisodiyot tizimida tobora o’z mavqe’ini mustahkamlab bormoqda. Bu esa o’z navbatida elektron biznes infratuzilmasini takomillashtirish, uning jahon bozorida kuchli raqobatchi sifatida paydo bo’lishini ta’minlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi holatlar inobatga olingan holda elektron tijoratning asosini , ya’ni huquqiy bazasini takomillashtirish bo’yicha bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. 2004 yil 29 aprelda N613-II “Elektron tijorat” to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni, 2007 yil 30 noyabrda Vazirlar Mahkamasining №21 “Elektron tijoratni rivojlantirish” tog’risidagi va 2007 yil 12 iyunda “Elektron tijorat tizimini amalda qo’llashda to’lov tizimini takomillashtirish” tog’risidagi qarorlar qabul qilindi. Bundan tashqari Respublikada elektron biznes rivojlantirish maqsadida “Ekarmon” loyihasi ishlab chiqildi va u samarali tarzda amaliyotga joriy qilinmoqda.Olib borilgan va bajarilgan ishlar asosida bir qancha ijobiy natijalarga erishildi. Masalan, axborot almahinuvi tezligini oshirish va unga sarflanadigan vaqtni kamaytirish maqsadida olib borilgan ishlarning natijasi Respublikada xalqaro axborot tarmoqlari tezligini oshishida ko’rinadi. 9 Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, o’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish bilan bir qatorda bu sohaning takomillashishiga to’sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugungi kunning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan quyidagi yechimini kutayotgan masalalar jahon tajribasida keng tarqalgan bo’lib, ularning to’gri hal qilinmasligi oqibatida bu sohada jiddiy inqirozlar vujudga kelishi mumkin. Elektron tijorat sohasida ilmiy izlanishlarni chuqurlashtirish zarur. Ilmiy ishlar, maqolalar yozish, maxsuslashtirilgan internet-resurlar yaratish, doimiy forum va konferensiyalar tashkil etish, kadrlar tayorlashda elektron tijoratning nafaqat texnik, balki iqtisodiy va huquqiy xususiyatlarini ham inobatga olish, eng asosiy muammolardan biri –malakali kadrlar yetishmovchiligini, oldini oladi. Shunday qilib, O’zbekistonda elektron biznesni rivojlantirish imkoniyatlari yildan yilga o’sib borayotganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Uning rivojlanishi milliy ishlab chiqaruvchilarimizga yangi bozorlar ochish, yangi mijozlar topish imkoniyatlarini yaratadi. Elektron tijoratni rivojlantirish bo’yicha tanlangan va amaldagi yo’ldan to’g’ri borish, kelajakda O’zbekiston iqtisodiyotini jahon bozorining yetakchi vakillaridan biriga aylantiradi. O’zbekistonda elektron tijorat bo’yicha mavjud muammolarni hal qilishning to’g’ri yo’li tanlanganligi xalq farovonligida, jamiyatimizning taraqqiy topishida, iqtisodiy rivojlanishimizda o’z aksini topadi. Elektron biznes va biznes – raqamli iqtisodiyotda yangi yo’nalish. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar bu yo’nalishda sezilarli yutuqlarga erishgan bo’lsa, boshqalari bu yo’nalishda ilgarilab borishmoqda. Shu sababli, o’z iqtisodiyotlarini raqamli iqtisodiyotga aylantirishga kirishgan deyarli barcha mamlakatlar bir xil muammoga duch kelmoqdalar – raqamli iqtisodiyotda milliy tillarda malakali kadrlar tayyorlash uchun zarur bo’lgan o’quv va ilmiy adabiyotlarning etishmasligi. Elektron tijorat va biznes bo’yicha xorijiy ma’lumot manbalari va nazariy o’quv va ilmiy materiallarga asoslangan ushbu o’quv qo’llanma mualliflari bu bo’shliqni biroz to’ldirishga harakat qilishdi. O’quv qo’llanmada elektron biznes va tijoratning rivojlanishi, shakllari, tizimlari, modellari, texnologiyasi va internet banking asoslari haqidagi nazariy materiallar mavjud.
Biznesni yaratishning yangi modeli. Internet ushbu muhitning noyob imkoniyatlari asosida yangi biznes modellarini yaratish imkonini beradi. Bunday modelni amalga oshirishning yorqin namunasi – elektron birja, onlayn-kim oshdi savdosi, onlayn-do’kon va boshqalar. Bunday sharoitda, qoida tariqasida, mahsulotning asosiy turi bu axborot mahsulotidir, uni yaratish va amalga oshirish uchun unga axborot resursini qayta ishlash texnologiyalari qo’llaniladi, foydalanuvchi (yoki potentsial xaridor) tomonidan o’rnatiladigan noyob xususiyatlar aniqlanadi. Bunday holda, barcha ish jarayonlarini virtual makonga (xizmatlar) oxirgi iste’molchiga tovarlarni etkazib berishni ham o’tkazish mumkin.
Elektron biznes tizimi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’zaro aloqalarini doimiy ravishda takomillashtirishni, foydalanuvchilarning doimiy ravishda o’sib boradigan ehtiyojlariga chidamli va kelajakda ushbu ehtiyojlar yanada oshishiga tayyor bo’lgan infratuzilma muhitini yaratishni talab qiladi. Haqiqat shundaki, Internetning rivojlanish tezligi bilan iste’molchilarning talablari va talablari deyarli oshib bormoqda. Ko’pgina elektron biznes firmalarining duch keladigan muammolari uning tabiatining tabiiy natijasidir, chunki elektron tijorat muhiti an’anaviy biznes modelidan tubdan farq qiladi. Asosan Internet tufayli ta’minot zanjiridagi xarajatlarni kamaytirish (yangi darajada), misli ko’rilmagan tezkor qidiruv, yangi bozorlarni rivojlantirish va shakllantirish mumkin bo’ldi. Bu mehnat unumdorligini oshirishga va ishsizlikni kamaytirishga katta hissa qo’shadi. Bizning fikrimizcha, elektron biznesni rivojlantirishning keyingi sur’atini belgilaydigan ikkita eng muhim omil mavjud. Birinchidan, bu odamlarning muloqotga bo’lgan ehtiyoji bo’lib, ular prognoz qilinayotgan iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan o’sib boradi; ikkinchidan, tarif siyosatini davlat tomonidan samarasiz tartibga solinishi sababli an’anaviy operatorlarning nisbatan past investitsiya jozibadorligi. Dasturiy ta’minot va apparat tizimlari ishidagi g’ayritabiiy vaziyatlarning ko’pligi va muvaffaqiyatsizliklar shuni ko’rsatadiki, faqatgina Internet texnologiyalariga asoslangan biznes modeli muvaffaqiyatni kafolatlamaydi. Alohida foydalanuvchilar real vaqt rejimida aloqaning boshqa ishtirokchilarining harakatlari to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’lmasliklari sababli, ular asosan o’zlarining taxminlari bilan boshqariladi. Internet xizmatlari va xizmatlarining keng imkoniyatlari, ulardan foydalanishning afzalliklari bilan birga yangi xatarlarni keltirib chiqaradi. Avvalo, bu ma’lumotlar yo’qotilishi bilan bog’liq xatarlar. Elektron xizmatlar ishidagi uzilishlar fuqarolarning ishonchiga jiddiy putur etkazishi va shu bilan axborot iqtisodiyotining keyingi rivojlanishiga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, London Xitrou aeroportida yangi terminalning ochilishi, elektron yuklarni ro’yxatdan o’tkazish tizimidagi nosozlik tufayli, ba’zi reyslarning bekor qilinishiga olib keldi va 14 mingga yaqin yo’lovchining narsalari kechikib jo’natildi. Egalari. Shuningdek, maxfiylikni yoki aksincha foydalanuvchi identifikatorini saqlash masalalari ham muhimdir. Хalqaro iqtisodiyotda AKT asosiy ishlab chiqarish vositasiga aylanmoqda. Negaki, AKT operatsion xarajatlarni kamaytirish, kapitalni ko‘paytirish, mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Internet esa, o‘z navbatida, masofa bilan bog‘liq bo‘lgan barcha to‘siqlarni olib tashlamoqda. Shu bilan birga, bunday iqtisodiyotda intellektual mehnatning roli ortmoqda, elektron hujjat almashinuvi va elektron to‘lov tizimlaridan foydalanish, biznesni elektron tarzda amalga oshirish va boshqaruvda qarorlar qabul qilishni tezlashtirishga erishilmoqda. Iqtisodiy munosabatlarning axborot texnologiyalari bilan hamohangligi o‘z navbatida, elektron tijoratning shakllanishiga zamin yaratmoqda. Elektron tijoratga turli kitoblarda turlicha ta’rif berilgan bo‘lib, umumiy holda olib qaraganda, elektron tijorat — bu tovar va xizmatlar almashinuvi jarayonlarini axborot tizimlari va Internet orqali amalga oshirishdir.
Mobil tijorat (m-tijorat) – elektron tijoratning turi bo’lib, mobil telefonlar, shaxsiy cho’ntak kompyuterlari va boshqa simsiz aloqaga ega mobil uskunalar orqali to’lov operasiyalarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Bunda simsiz aloqaga ega mobil uskunalar qatoriga smartfonlar (iPhone, Google Android), planshetlar (iPad, Amazon Kindle), netbuklar va noutbuklar kiradi. M- tijorat tovar va izmatlarning online sotuvi imkoniyatlarini kengaytiradi. Boshqacha aytganda, mobil tijorat bu mobil telefondan foydalanuvchi interfeysi sifatida qo’llovchi turli tijorat xizmatlari (aloqa xizmatidan tashqari) uchun umumiy nomdir
Tarixga nazar soladigan bo’lsak birinchi mobil tijorat amaliy jihatdan 1997 yil Finlyandiya poytaxti Xelsinki shahrida qo’llanilgan. Shahar ko’chalarida o’rnatilgan ikkita Koka-kola kompaniyasining avtomatlari ichimliklarni sms yordamida sotish yo’lga qo’yilgan. O’shandayoq Merita bank of Finland banki orqali mijozlarga mobil banking xizmatlari taklif etila boshlangan.
Mobil tijorat texnologiyalari quyidagi yo’nalishlarda foydalaniladi:
Mobil tijorat mobil qurilmalar, shu jumladan telefonlar, smartfonlar, planshetlar va noutbuklar orqali ishlaydigan tijorat xizmatlari to’plamidir. Hozirgi vaqtda uning tizimiga o’nga yaqin to’lov xizmatlari, shuningdek dunyodagi barcha yirik banklarning maxsus onlayn-banki kiradi. Mobil tijoratdan foydalanadigan mijozlar soni ( mobil hisobdan to’lov) faqat har yili o’sadi.
Aslida, mobil tijorat mobil qurilmalarda foydalanish uchun optimallashtirilgan elektron tijoratdir. Keng ma’noda, mobil tijorat mobil to’lovlarni (telefon hisobidan to’lov), mobil bank xizmatini, moliyaviy xizmatlarni va sotib olishni o’z ichiga oladi. Mobil Internet va ilovalar.
Mobil tijorat texnologiyalari- Ushbu texnologiyadan foydalanish dunyoning istalgan nuqtasidan biznesni samarali olib borishga imkon beradi. Aynan ushbu texnologiyalar tufayli zamonaviy tadbirkorlar qimmatbaho ofisni ijaraga olishdan bosh tortishi va ko’plab xodimlarning xizmatlari uchun yaxshiroq materiallar yoki tayyor mahsulotlar sotib olish foydasiga haq to’lashlari mumkin. Bugungi kunda bu barcha kichik kompaniyalarning xalqaro bozorga chiqishining yagona mumkin bo’lgan usuli bo’lib, ulardan hozirgi raqobat sharoitida foydalanish mumkin emas.
Mobil tijoratni rivojlantirish-Uyali tijoratning rivojlanishiga bir qancha sabablar yordam beradi – bu shaxsiylashtirish darajasining oshishi, xaridorlarning xohish-istaklarini tahlil qilish qobiliyati, tezkor izlash va tovarlar / xizmatlarni taqqoslash nuqtai nazaridan iste’molchining o’zi uchun keng imkoniyatlar.
Avvalo, smartfon real vaqtda mahsulot yoki xizmat sotib olishni taklif qiladi. Aksariyat onlayn-do’konlarda mobil tijoratga etarlicha e’tibor berilmaydi. Agar echimlar (veb-sayt, dastur) har qanday qurilmadan mobil to’lovlarni amalga oshirishga moslashtirilgan bo’lsa, onlayn-do’konda konversiya sezilarli darajada oshishi mumkin
Mobil tijorat orqali to’lov
Yuqorida aytib o’tganimizdek, mobil tijoratda to’lov mobil qurilmalar orqali amalga oshiriladi va ko’pincha bunday operatsiyalar har qanday raqamli tovarlarni, o’yinlarni sotib olish bilan bog’liq. Dasturiy ta’minot, elektron kitoblar, oziq-ovqat va turli xil xizmatlar.
Mobil to’lovlar tufayli siz har qanday joyda: transportda, kafeda yoki piyoda sayohatlarda xaridlarni to’lashingiz mumkin. Buning uchun siz faqat yoningizda bo’lishingiz kerak Mobil telefon oldindan to’langan hisob bilan. Rossiyaning eng yirik operatorlari telefon hisobidan to’lash imkoniyatini taqdim etadilar.
Mobil tijorat qanday ishlaydi
Veb-sayt yoki onlayn-do’konda ma’lum bir xizmatni (mahsulotni) tanlash.
Mobil telefon balansidan mablag ‘tushirish orqali to’lovni amalga oshirish imkoniyati to’g’risida ma’lumot berish.
Sotib olish to’g’risida ma’lumot, sotuvchi kompaniya va sotib olish qiymati haqida SMS-xabar keladi.
Mijoz to’lovni tasdiqlaydi: kerakli miqdor uning mobil telefon hisobvarag’idan tushiriladi va sotuvchining hisob raqamiga o’tkaziladi.
To’lov olgandan so’ng, mijozga to’lovni muvaffaqiyatli yakunlash to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan tasdiqlovchi SMS-xabar yuboriladi.
To’lov jarayonini istalgan orqali ko’ring uyali aloqa operatori sahifada bo’lishi mumkin.
Xususiylashtirish
To’lovlarni mobil telefondan qabul qilish shartnoma tuzishda sizning talabingiz bo’yicha sukut bo’yicha ulanadi.
Boshqa hech narsani imzolashingiz yoki sozlashingiz shart emas. Paymaster variantlardan biriga muvofiq tuzilgan.
Oddiy – to’lov vidjeti (veb-saytingizda to’lov shaklini yaratish va o’rnatish uchun tahrirlovchimizdan foydalaning, 15-30 daqiqa).
CMS uchun to’lov moduli – Sizning saytingiz mashhur platformalardan birida yaratilgan bo’lib, u holda siz tayyor to’lov modulidan foydalanishingiz mumkin.
PayMaster protokoli har bir narsaga mos keladi va to’lovni qabul qilish interfeysidan foydalanishning maksimal imkoniyatlarini ta’minlaydi.
Mobil tijorat texnologiyalri xizmatining afzalliklari
Mobil to’lov xizmati tranzaktsiyalarining xavfsizligi: pul mablag’lari abonent tasdiqlangandan keyingina o’chiriladi, bu firibgarliklar va abonent xatolarini istisno qiladi;
Qulaylik, soddaligi va mavjudligi: abonent xizmatlarni uydan chiqmasdan to’laydi. Pul mablag’lari abonent hisobidan darhol olinadi. MTS, Beeline, Megafon, Tele2 abonentlari uchun mobil to’lovlar mavjud;
Moslashuvchan hisob-kitob tizimi
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasini rivojlantirish va ularni etkazib beruvchilar va tovar va xizmatlarni iste’molchilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarga kiritish bilan bog’liq bo’lgan raqamli iqtisodiyot ulushining o’sishi bevosita mamlakatda tegishli darajadagi infratuzilmaning mavjudligiga va iqtisodiy jarayonlarga Internet asosidagi ilg’or texnologiyalarni joriy etish bilan bog’liq. Infratuzilmaning rivojlanishini baholashda Internet tezligi va iste’molchilar uchun narx, shu jumladan uning mavjudligi ko’rsatkichi muhim rol o’ynaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasiga yuqorida aytib o’tilgan etarlicha sarmoyalarga qaramay, so’nggi yillarda ushbu sohani rivojlantirish uchun juda muhim bo’lgan bir qator ko’rsatkichlarning ijobiy tendentsiyasi kuzatilmoqda Internet tezligiga ko’plab omillar, jumladan ishlatilgan tarmoqlarning soni va turi, zamonaviy yuqori mahsuldor uskunalarning mavjudligi, optik tolali aloqa liniyalarining qamrovi, tarmoqdagi axborot o’tkazuvchanligi kengligi va boshqalar ta’sir qiladi, tarmoqni etkazib beruvchilarning malakasi va kasbiy mahoratiga ega bo’lib, ular foydalaniladigan uskunalarni doimiy ravishda yangilab turishlari kerak, tarmoqli kengligini oshirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun.
O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi 2,2 foizni tashkil etadi. Shu bilan birga, o’rtacha optimal ko’rsatkich 7-8% ni tashkil qiladi, masalan, Buyuk Britaniyada bu 12,4%, Janubiy Koreyada – 8%, Xitoyda – 6,9%, Hindistonda – 5,6%, shu bilan birga Rossiya – 2, 8%, Qozog’iston – 3,9%. O’zbekiston Respublikasining elektron hukumat tizimini rivojlantirish konsepsiyasi loyihasiga muvofiq, AKT xizmatlarining YaIMdagi ulushini 2025 yilgacha 5,0 foizgacha, 2030 yilga kelib 10 foizgacha oshirish rejalashtirilgan. Prezidentning 2019 yil 8 yanvardagi “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirishni ta’minlash va iqtisodiy siyosat samaradorligini oshirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi Farmoniga muvofiq, “Raqamli O’zbekiston-2030” Milliy raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish Strategiyani tayyorlash ko’zda tutilgan. Unda raqamli iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va mamlakat aholisi hayoti sohalariga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bo’yicha asosiy vazifalar belgilanadi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bevosita quyidagi ko’rsatkichlar bilan baholanadigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) rivojlanish darajasi bilan bevosita bog’liq. – raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi; - AKT sanoatiga investitsiyalar hajmi; - Internet tezligi, mamlakat hududini qamrab olish darajasi va aholi foydalanishi uchun imkoniyat; 18 – elektron tijoratni rivojlantirish; - tashkilotlarni AKT mutaxassislari bilan ta’minlash.
Raqamli infratuzilma elektron biznesni rivojlantirish sharti sifatida
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasini rivojlantirish va ularni etkazib beruvchilar va tovar va xizmatlarni iste’molchilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarga kiritish bilan bog’liq bo’lgan raqamli iqtisodiyot ulushining o’sishi bevosita mamlakatda tegishli darajadagi infratuzilmaning mavjudligiga va iqtisodiy jarayonlarga Internet asosidagi ilg’or texnologiyalarni joriy etish bilan bog’liq. Infratuzilmaning rivojlanishini baholashda Internet tezligi va iste’molchilar uchun narx, shu jumladan uning mavjudligi ko’rsatkichi muhim rol o’ynaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasiga yuqorida aytib o’tilgan etarlicha sarmoyalarga qaramay, so’nggi yillarda ushbu sohani rivojlantirish uchun juda muhim bo’lgan bir qator ko’rsatkichlarning ijobiy tendentsiyasi kuzatilmoqda. Internet tezligiga ko’plab omillar, jumladan ishlatilgan tarmoqlarning soni va turi, zamonaviy yuqori mahsuldor uskunalarning mavjudligi, optik tolali aloqa liniyalarining qamrovi, tarmoqdagi axborot o’tkazuvchanligi kengligi va boshqalar ta’sir qiladi, tarmoqni etkazib beruvchilarning malakasi va kasbiy mahoratiga ega bo’lib, ular foydalaniladigan uskunalarni doimiy ravishda yangilab turishlari kerak, tarmoqli kengligini oshirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun. “Elektron hukumat” tizimini rivojlantirish konsepsiyasi loyihasiga muvofiq, 2021 yil ikkinchi choragida paketlarni almashtirish markazlarining o’tkazuvchanligini (provayderlar uchun Internet tezligi) hozirgi 1200 Gbit / s dan 4000 Gbit / s gacha oshirish rejalashtirilgan, shuningdek 2025 yilga kelib har 100 nafar aholiga 40,7 (BMT reytingida – 46,79) 78,3 ga to’g’ri keladigan Internet foydalanuvchilari soni.
O’zbekistondagi elektron biznes va tijoratning holati
Elektron tijoratni rivojlantirish hukumat siyosatida ham katta ahamiyatga ega. Prezidentning 2018 yil 14 maydagi “Elektron tijoratni jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi farmoniga muvofiq, elektron tijorat sohasida tadbirkorlik sub’ektlarini rag’batlantirish 19 maqsadida elektron tijorat sub’ektlarining milliy reestri tijorat.uz yaratildi, hozirda 32 ta tashkilot ro’yxatdan o’tgan. Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar Milliy reyestrga ixtiyoriy va bepul asosda kiritilgan bo’lib, elektron savdo orqali tovar va xizmatlarni sotishdan tushadigan daromad ular tomonidan sotilgan tovarlar va xizmatlar umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadi. Shu bilan birga, ular 2% stavka bo’yicha yagona soliq to’lovini to’lashlari kerak. O’zbekistondagi asosiy universal elektron savdo maydonchasi – bu Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tomonidan yaratilgan Trade Uzbekistan savdo maydonchasi (tradeuzbekistan.com veb-sayti). Boshqa elektron savdo maydonchalari ham ishga tushirildi, masalan, B2B formatidagi to’qimachilik ishlab chiqaruvchilari uchun uzbtextile.com, kichik va o’rta biznes uchun universal.uz va boshqalar. Shu bilan birga, O’zbekistonda elektron elektron tijoratning rivojlanish darajasi hali ham past darajada. Hozirda e-tijorat.uz elektron tijorat sub’ektlari milliy reestrida faqat 32 ta sub’ekt ro’yxatdan o’tgan. Shu bilan birga, elektron tijorat sohasida ishlaydigan 69 ta veb-sayt (2019 yil noyabr oyi holatiga ko’ra) www.uz ma’lumot olish milliy tizimida mavjud. 2019 yilning ikkinchi choragida elektron tijorat operatsiyalari soni 75,39 millionni, bitimlar hajmi esa 3,515 trln. So’mni tashkil etdi. Birinchi chorakda ushbu ko’rsatkichlar 73,8 million va 2,516 trln. So’mni tashkil etdi.
Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, raqamli iqtisodiyot bir vaqtning o’zida juda ko’p sohalarga kirib ketmoqda va u cheklangan miqdordagi kompaniyalar tomonidan maxsus vakolatlar va resurslar berilgan bo’lsa ham yarata olmaydi. Shuning uchun raqamli iqtisodiyotda asosiy rolni innovatsion yondashuvga ega bo’lgan xususiy biznes egallashi va davlat tomonidan xususiy tashabbus uchun infratuzilma va sharoit yaratilishi kerak. Davlat iqtisodiy jarayonlarni raqamlashtirishni quyidagi harakatlar orqali rag’batlantirishi mumkin: - turli xil tashkilotlarni birlashtirgan umumiy texnologik platformalarning tashkilotchisi yoki muayyan texnologik echimlardan foydalanishga qo’yiladigan talablarni to’g’ridan-to’g’ri belgilaydigan regulyator bo’lishi kerak, chunki iqtisodiyotning barcha segmentlarida standart texnologik echimlarni joriy etish jarayonlarini bir vaqtni o’zida tarqatmaslik mumkin emas; - raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishni tartibga soluvchi amaldagi me’yoriy-huquqiy bazani doimiy ravishda takomillashtirish va buni muloqotlar rejimida va amalda yangi turdagi ob’ektlar va axborot sub’ektlari bilan duch keladigan foydalanuvchilar, ishlab chiquvchilar va xizmat ko’rsatuvchilarning fikrlarini hisobga olgan holda amalga oshirish; - munosabatlarni raqamlashtirishning umumiy jarayonining ishtirokchisiga aylanish, shu jumladan “Elektron hukumat” tizimini va elektron formatda ko’rsatiladigan davlat xizmatlari ro’yxatini ishlab chiqish; 21 – tashkilotlarda axborot tizimlarini, elektron xizmatlarni joriy etishni rag’batlantiradi va raqamli texnologiyalarni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlarini, shuningdek transchegaraviy onlayn tijoratni joriy etadi; - IT-mutaxassislari ham, dasturchilarning ham, doimiy ravishda yangilanib turadigan raqamli texnologiyalardan foydalana oladigan malakali foydalanuvchilarning kadrlarini kerakli miqdorda tayyorlash; - kiber tahdidlardan xavfsizlikni, shuningdek raqamli iqtisodiyotda u yoki bu tarzda ishtirok etayotgan barcha sub’ektlarda ular to’playdigan, saqlaydigan va ishlatadigan ma’lumotlarni jinoiy harakatlardan himoyalashda ishonchni ta’minlash; - xalqaro hamkorlikni kengaytirish va iqtisodiy faoliyatning barcha sohalarida ilg’or axborot texnologiyalarining kirib kelishi va joriy etilishi uchun qo’lay sharoitlar yaratish.
|
