A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT
INSTITUTI
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi
Fandagi yangiliklar va fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
moduli bo‘yicha
Fizika darslarida xalqaro tadqiqotlar
topshiriqlaridan foydalanish
o‘quv kursining
Xalqaro tadqiqotlar doirasida o‘quvchilarning kreativ fikrlash qobilyatini
oshirishga doir topshshiriqlar mavzusidan ma’ruza matni
Ma’ruzasi: Xamidova Zaynura Ramazonovna
Toshkent
4-Mavzu: Xalqaro tadqiqotlar doirasida o‘quvchilarning kreativ
fikrlash qobilyatini oshirishga doir topshshiriqlar
Reja:
1. Oʻquvchilarning kreativ fikrlashi, hayotiy koʻnikmalari.
2. Kreativlik insonning yangilik yaratish, muammolarni
yechishga qaratilgan ijodiy qobiliyat.
3. Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish.
4. PISA tadqiqotida kreativ fikrlashda mazmun sohasi.
Bugun dunyoda yuz berayotgan to‘rtinchi sanoat tamaddunining dvigateli
— harakatga keltiruvchi kuchi kreativlikdir. Atrofga boqsangiz, har tomonda
inson ijodkorligining beqiyos va hayratlanarli namunalariga duch kelasiz:
elektron xizmatlar, virtual reallik, to‘rtburchak tarvuzlar, tuproqsiz hosil olish...
Bularning barchasi inson tasavvuri, tafakkuri mahsuli. Bugun biz uchun odatiy
tuyulgan kitob, musiqa, bino, samolyot, hatto lampalar ham qachonlar orzu va
tasavvurda bo‘lgan, keyinchalik aql-idrok samarasi o‘laroq yaratilgan.
G‘ildirakning kashf etilishidan boshlangan yaratuvchanlik namunalari
bugun koinotda kezib yuribdi. Innovatsiyalar kundalik turmushimizda
qulayliklar yaratadi, og‘irimizni yengil, uzog‘imizni yaqin qiladi. Shu tarzda
kreativlik taraqqiyotning ajralmas bo‘lagiga aylangan. Barcha sohada ijodiy
fikrlovchi mutaxassislarga talab katta. Dunyoga mashhur dasturiy mahsulotlar,
mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalar mutaxassislaridan har kuni
yangi g‘oya so‘raladi. Mehnat bozorida kreativ fikrlovchi mutaxassislarga talab
oshib borayotgan ekan, ta’lim jarayonida o‘quvchi-talabalarning noodatiy
fikrlash qobiliyatini shakllantirish, rivojlantirish dolzarb vazifadir. Haligacha
ta’lim tizimida ko‘plab yondashuv va metodlar ijodiy fikrlash emas, talqin va
tahlilga, ya’ni berilgan ma’lumotni tushunib, to‘g‘ri yetkazishga, nari borsa, bir
necha axborotni umumiylashtirib, xulosa chiqara olishga yo‘naltirilgan.
Xo‘sh, ta’lim oluvchilarni qanday qilib kreativ fikrlashga o‘rgatish
mumkin? Innovatsiya yaratish uchun tafakkurda qanday o‘zgarishlar kechishi
lozim? Tasavvur bilimdan muhim(mi?) Shaxsda kreativlik sifatlarini
rivojlantirish uchun dastlab bu tushunchaning mazmunini bilish lozim.
Kreativlik inglizcha “create”dan olingan bo‘lib, yaratish ma’nosini bildiradi.
Kreativlik deganda insonning yangilik yaratish, muammolarni yechishga
qaratilgan ijodiy qobiliyati tushuniladi. Uning tagzamirida originallik, amaliylik,
noodatiylik va erkinlik yotadi. Shuningdek, kreativ fikrlash muayyan masala
yuzasidan har tomonlama fikrlash, bir nuqtaga turli rakursdan yondashishni
anglatadi.
Kreativlik shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson tafakkuri,
ma’naviyatining ajralmas qismi hisoblanadi, u shaxs ega bo‘lgan bilimlarning
ko‘p qirrali ekanligida emas, balki yangi g‘oyalarga intilish, o‘rnatilgan
stereotiplarni isloh qilish va o‘zgartirishda, hayotiy muammolarni yechish
jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo‘ladi. Ya’ni,
berilgan bilimlarni takrorlash orqali kreativlikka erishib bo‘lmaydi, ijodiy
fikrlash jarayonida yangi fikr, yangi g‘oyaning paydo bo‘lishi asosiy shartdir.
Albert Eynshteyn “Tasavvur — bilimdan muhim” deganida aynan mana
shu jihatni nazarda tutgan. Ko‘pincha noodatiy fikrlar, yechimlar kutilmaganda
inson xayoliga keladi. Buning uchun, avvalo, fikrlash jarayonidagi bir xillikka,
odatiylikka barham berilishi lozim. Qoliplardan voz kechamiz. Inson miyasi o‘z
ishini “yengillashtirish”, “qulaylashtirish” uchun shablon va stereotiplardan
foydalanadi. Stereotiplar shu paytgacha ma’lum bo‘lgan va umumqabul qilingan
fikrlardir. Ular asosida fikrlash bizga hech qanday yangi g‘oya bermaydi.
Qoliplarning yuzaga kelishida jamiyatda ustuvor bo‘lgan ijtimoiy fikr,
mediamahsulotlarda taqdim etilayotgan shakl va ko‘rinishlar ham yetakchi o‘rin
tutadi. Inson ommadan ajrab qolmaslik nuqtayi nazaridan hammaning fikriga
qo‘shiladi. Qolaversa, “oqim bo‘ylab suzish” mustaqil fikrlashdan ko‘ra oson
tuyuladi. Stereotiplar orqali fikrlaganda muayyan mavzu bo‘yicha inson ongiga
“so‘rov” berilganida odatiy ma’lumot va mulohazalar yuzaga keladi. Masalan,
“yangi yil” deganda to‘kin dasturxon, reklamadan tushmaydigan gazli
ichimliklar, archa va hokazolarni tasavvur qilish, bobo obrazida qo‘lida hassa
tutgan, ko‘zoynakli cholni ko‘rish qolip asosida fikrlashning ko‘rinishi. Kreativ
fikrlovchi insonlar odatiy manzaralardan o‘zgacharoq tasvirlarni ham tasavvur
qilib, hech kim ilg‘amagan jihatlarni payqaydi, yangilik yarata oladi.
Eng ajablanarli jihati, ta’lim-tarbiya jarayoni ham bolalarni bir xil
fikrlashga o‘rgatib qo‘yarkan. Mashhur ixtirochi va kashfiyotchilarning aynan
maktabdagi ta’lim jarayonidagi bir xillikka ko‘nikolmagani, qoliplarga
sig‘maganini ko‘rish mumkin. Masalan, Albert Eynshteynning maktabdan
haydalishi yoki Dmitriy Mendeleyevning kimyo fanidan “uch” olgani bunga
misol bo‘ladi.
Ken Robinson tomonidan tayyorlangan va YouTube saytida 5 million
marta tomosha qilingan “Maktab kreativlikni barbod etyaptimi?” nomli
videolavhada ham shu xususida so‘z boradi. Harf o‘rganish jarayonidayoq
bolalarning belgilangan chiziqlar bo‘ylab yozishi, topshiriqlarni bajarishda
namunalar orqali ishlashi, adabiyot darslarida asarni qanday tushunish kerakligi
to‘g‘risida ma’lumotlar berilishi, pedagoglarning yaxshi bajaruvchilarni yaxshi
baholashi natijasida bolalar qoliplar doirasida fikrlay boshlaydi. Oqibatda
ko‘plab yoshlar topshiriq berilsa, namuna bormi, deb so‘raydigan holga kelgan.
Bu oldin mavjud bo‘lgan modellar asosida ishlashga o‘rganib qolish natijasi.
Bunday vaziyatni bartaraf etish uchun o‘quv jarayonida ijodkorlik sifatlarini
tarbiyalashga ahamiyat qaratilishi maqsadga muvofiq. Masalan, o‘quvchilarga
“Sizga bir kunda 86400 AQSh dollari berilsa, uni nimalarga sarflagan
bo‘lardingiz?” kabi noodatiy savollar berilishi mumkin. Bu savol o‘quvchining
topqirlik, bilag‘onlik, ijodkorlik, masalaga turli nuqtayi nazardan qaray olish,
yashirin jihatlarni ochish kabi xislatlarini rivojlantiradi. Sababi, 86 400 bir
kundagi soniyalar miqdorini anglatadi. Savol orqali o‘quvchiga har bir soniya
qimmati anglatiladi, uni behuda sarflamaslik uqtiriladi. Agar o‘quvchi savol
tagidagi mohiyatni anglamasa, unda kreativ va evrestik sifatlar past hisoblanadi.
Qolip va stereotiplar asosida fikrlashning bir necha ko‘rinishlari bor. Masalan,
qutbli tafakkur — hamma narsani ikki shaklda — yaxshi yoki yomon deb qabul
qilish, dunyoni oq va qora rangda ko‘rishdir. Aslida, yaxshi yoki yomon
narsaning o‘zi mavjud emas, uni fikrlarimiz shundayga aylantiradi. Har bir holat
va jarayonning ijobiy hamda salbiy jihatlari bor. Bir tomonlama yondashuv,
asoslanmagan xulosalar ham stereotiplar asosida fikrlashning ko‘rinishlaridir.
Ijodkorlikni yuzaga keltirish uchun stereotiplarning ongosti darajasida
ijoddan cheklovchi funksiya, shablonlardagi to‘siqni anglash, qoliplardan voz
kechish zarur. Kumir, brend va modaga ergashish mustaqil fikr kushandasi
hisoblanadi. Kiyinish, o‘zini tutish, kasb tanlash, hatto fikrlashdagi taqlid
bunyodkorlik faoliyatidan cheklashi mumkin. Shuning uchun nega aynan shu
kiyimni tanladim, nima uchun shu ichimlikni xarid qilyapman, deb OAV,
reklama orqali inson ongiga majburan singdirilayotgan ta’sirlardan voz kechish
mustaqil qaror qabul qilishga, media qurshovidan chiqishga sabab bo‘ladi.
Mashqlar, Tomas Edison “Kreativlik — g‘ayriixtiyoriy jarayon”, deydi. Lekin
har kuni ko‘plab mutaxassislar muammolarga noodatiy yechim topishga
zaruriyat sezadi. Ular mana shu g‘ayriixtiyoriy jarayonni ixtiyoriylashtirishi
mumkinmi? Tabiatda yangi fikrlarni yuzaga keltiruvchi “sehrli tayoqcha” yo‘q,
biroq har qanday mutaxassisning kreativ o‘ylashiga ko‘maklashadigan ko‘plab
usullar mavjud. Buning uchun ijodiy fikrlashga vaqt ajratish, ijodiy salohiyatni
anglash lozim. Jorj Bernard Shou hazillashib shunday deydi: “Ko‘pchilik yiliga
ikki-uch marta o‘ylaydi. Mening butun dunyoga mashhurligim sababi — haftada
bir yoki ikki marta o‘ylaganim”. Demak, xayolga kelgan yangi fikrlarni
e’tiborsiz qoldirmaslik, o‘ylash uchun imkon yaratish muhim.
Ijodkorlik chegarasini belgilang. Muammoli masalaga duch kelgan
paytingizda ijodkorlik chegaralarini belgilang. O‘zingizdan “Eng oddiy yechim
nimada?” deb so‘rang. Keyin “muammoni hal qilishning aql bovar qilmas
varianti”ni tasavvur qiling. Oddiy va hayratlanarli yechim o‘rtasida sizga ijodiy
maydon paydo bo‘ldi. Endi yangi g‘oya mavhum emas, uning chegaralari
mavjud. Bu ijod jarayonidagi psixologik bosimni yengillashtiradi.
Uolt Disneyning kreativ fikrlash nazariyasi. Uolt Disney ko‘ngilochar
sohada o‘z sanoatini yaratgan, animatsion multfilmlari bilan butun dunyoga
tanilgan shaxs. U dunyoga mashhur personajlarini yaratishda kreativlikning uch
fazasi — xayolparast, realist, tanqidchi obrazidan foydalanadi.Ya’ni,
xayolparast rolida hech qanday chegarasiz xayol suradi, fantaziya yaratadi. Bu
jarayonda u Baxning “Tokkata, fuga re minar” musiqasini eshitishini aytgan.
Xayolida obrazlar yaratilgandan keyin uni reallik bilan uyg‘unlashtiradi.
Personaj qanday harakatlanadi, qanday gapiradi – barchasini konstruktor
sifatida jonlantiradi, reallashtiradi. Shundan keyin xayolparast va realist ishini
tanqidchi ko‘rib chiqadi. Tanqidchi “filtr” vazifasini bajaradi.Uolt Disneyning
yutug‘i xayolparast, realist, tanqidchini bitta shaxsda jamlay olganidir. Odatiy
fikrlovchilarda ularning bittasi ustuvorlik qiladi.
Tasodiflarga befarq bo‘lmang. Juda ko‘plab ixtirolar favqulodda va
tasodifiy holatlarda amalga oshirilgan. Ya’ni, taqdirning o‘zi insonga nozik
ishoralar beradi. Bu Isaak Nyutonning boshiga tushgan olma, antibiotikni kashf
etgan olim Aleksandr Flemingning yuvilmay qolib, mog‘orlagan laboratoriya
idishlari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan narsalarni bog‘lash. Mobil telefon va
kompyuter imkoniyatlarini birlashtirish orqali planshet, yuk mashinasiga
antenna o‘rnatilib ko‘chma stansiya, qayiqqa osib qo‘yilgan mato tufayli
yelkanli kemalar paydo bo‘lgan. Shotlandiyalik shifokor J. Danlopning o‘g‘li
tosh yo‘ldan velosipedda yurib qiynalar edi. Danlop bog‘ini shlang bilan sug‘ora
turib, uning yengil prujinasimon sakrashiga e’tibor berdi. Natijada birinchi
bo‘lib shinani kashf etdi.
Shuningdek, kreativlikning mikro va makrosignallarini anglash, uning
inson fiziologiyasi bilan bog‘liq jihatlari, ya’ni qanday holatlarda inson xayoliga
yangi fikrlar kelishini bilish ham muhimdir.
Kreativ tafakkurni shakllantiruvchi o‘yinlar
"Xayolparast, realist va tanqidchi" usuli
Muayyan muammoni uch xil pozitsiyadan – xayolparast, realist va
tanqidchi nazaridan hal qilish kerak bo‘lgan rolli o‘yin.
O‘quvchilar dastlab xayolparast obraziga kiradilar va eng g‘aroyib
g‘oyalarni taklif qiladilar. Ikkinchisida, pragmatist bo‘lishadi, muammoni hal
qilish uchun aniq birlashtirilgan harakatlar rejasini tuzishadi va bir necha bor
o‘ylab ko‘rishadi. Uchinchisida, o‘quvchilar bahslashib, tanqidiy fikrlaydi va
taklif qilingan g‘oyalardan xatolarni topadi.
Rollarni bir nechta odamlarga taqsimlash mumkin yoki ularning har birini
bir o‘quvchida sinab ko‘rish ham mumkin.
“Oltita shlyapa” usuli
Texnikani o‘tkazishda har xil rangdagi 6 ta bosh kiyimni 1 o‘quvchining
o‘zi birma-bir "kiyishi" kerak. Oq rangda – mavzudagi barcha faktlarni
sinchkovlik bilan va xolis tekshirish topshirig‘i bajariladi, qora rangda –
kamchiliklarni topish, sariq rangda – afzalliklarni tahlil qilish, yashil rangda –
bir nechta g‘oyalarni berish va qizil rangda – hissiy munosabat bildirish va ko‘k
rangda – umumlashtirish kerak bo‘ladi.
Adabiyotlarda taʼkidlanishicha, kreativ fikrlashni baholashda qancha koʻp
domenlar qamrab olinsa, konstruktning qamrab olishi shunchalik yaxshi boʻladi.
Lekin PISA tadqiqotining baʼzi amaliy va logistik cheklovlari PISA dasturiga
kiritilgan ehtimoliy domenlarga (sohalarga) taʼsir koʻrsatadi. Shulardan
birinchisi, test qilinayotganlarning yoshi bilan bogʻliq. PISA tadqiqotining
maqsadli auditoriyasi (15 yoshli oʻquvchilar) cheklangan bilim va hayotiy
tajribaga ega boʻlganini hisobga olsak, baholash uchun tanlangan domenlar
dunyodagi barcha oʻquvchilarga xos boʻlgan (chizish, yozish yoki muammoni
yechish kabi) bilim va tajribalarga asoslangan boʻlishi kerak. Sinalayotgan
domen (va unga bogʻliq vazifalar) 15 yoshli oʻquvchining ushbu kontekstda
namoyon etishi mumkin boʻlgan kreativ fikrlashining real ifodasini ham aks
ettirishi kerak. Ikkinchi cheklov sinov uchun ajratilgan vaqt bilan bogʻliq.
Amaldagi PISA baholashining tuzilishiga koʻra, oʻquvchilarning kreativ
fikrlashini baholash uchun test sinoviga bir soat ajratiladi. Bu har qaysi domen
bo‘yicha yetarlicha maʼlumot hajmi yigʻilishi uchun, ehtimoliy domenlar soni
cheklanishi kerak deganidir. PISA tadqiqotining maqsadi individual test
natijalari emas, balki mamlakat darajasida test natijalarini taqqoslash
koʻrsatkichlarini taqdim etish boʻlgani uchun, turli shakldagi testlarni
almashtirib qoʻllash mumkin. Bunda oʻquvchilar domen ichidagi vazifalarning
turli qorishmasini (baʼzi tasodifiy oʻxshashliklar boʻlishi mumkin) yechadilar.
Qanday boʻlmasin, har bir domenda oʻquvchilarning mamlakat darajasidagi test
natijalari borasida ishonchli koʻrsatkichlarni olishlarini taʼminlash har bir domen
doirasidagi vazifaga yetarlicha vaqt ajratilishini taqozo etadi va baholashda
qamrab olinishi mumkin boʻlgan vazifalar sonini cheklashga majbur etadi.
Uchinchi cheklov ijodiy fikrlashning sinovini odatiy PISA test olish
platformasida amalga oshirish majburiyati bilan bogʻliq. PISA sinovlari standart
kompyuterda amalga oshiriladi, ularda na sensor paneli (tachskrin) bor, na
Internet aloqasi. Platforma hozirda javob kiritishning turli shakllarini amalga
oshiradi, jumladan, bir nechta javobni tanlash, matn kiritish, siljitib belgilash,
xot-spot (matn yoki rasm ichidagi maydonga bosish), chat interfeysi, interaktiv
diagramma va grafiklar. Garchi bu baholashni ishlab chiqish davomida
platformaga rasm chizish instrumenti, baholash sohalarini tanlash kabi yangi
funksional imkoniyatlarni kiritish mumkin bo‘lsa ham, xuddi shunday
topshiriqlarni ishlab chiqishda ham platformaning texnik cheklovlarini
tegishlicha hisobga olish zarur. Bu asosiy cheklovlarni hisobga olib hamda
kreativlikning turli domenlarini muhokama qilinadigan adabiyotga tayanib,
PISA tadqiqotida kreativ fikrlashni baholash keng mavzudagi mazmun
sohalariga e’tibor qaratadi: „kreativ ifodalash“ va bilim yaratish hamda
muammoni kreativ hal qilish“. Ushbu sohadagi kreativ faol likka oʻziga xoslik
(originallik), estetika, xayolot, emotsional mazmun va reaksiya xosdir.
Aksincha, „bilim yaratish hamda muammoni kreativ hal qilish» sohasidagi
ijodiy faollikka ochiq (yagona toʻgʻri javobi boʻlmagan) savol va muammolarni
tadqiq etish bilan bogʻliq kreativ fikrlashning amaliy koʻrinishlari kiradi. Bu
soha, oʻz navbatida, „ilmiy muammoni hal qilish“ va „ijtimoiy muammoni hal
qilish» sohalariga (domenlariga) boʻlinadi. Ushbu sohalarda, kreativ faollik
afzalroq natijaga vositadir va shuning uchun oʻziga xos, innovatsion, taʼsirli va
samarali yechimlarni taklif etish deb, taʼriflanishi mumkin. Ushbu toʻrt baholash
sohalari real hayot va kundalik ijodiy fikrlash mohiyatini aks ettirib, 15 yoshli
oʻquvchilar, odatda, mashgʻul boʻlishi mumkin boʻlgan kreativ fikrlash
faoliyatini nisbatan darajada qamrab oladi. Ular ijodiy fikrlashning maktabdagi
barcha ehtimoliy ifodasini qamrab oʻz navbatida, „ilmiy muammoni hal qilish“
va „ijtimoiy muammoni hal qilish» sohalariga (domenlariga) boʻlinadi. Ushbu
sohalarda, kreativ faollik afzalroq natijaga vositadir va shuning „Kreativ
ifodalash“ deganda shaxsning ichki dunyosini (kechinmalarini) oʻzgalarga
yetkazib berish hollari tushuniladi. Ushbu mavzu mazmun sohasi, oʻz navbatida,
„yozma ifodalash“ va „vizual ifodalash“ sohalariga (domenlari ga) boʻlinadi.
Kreativ faollikning baʼzi shakllari uchun madaniy me’yorlarda far qlar
borligini, taʼlimda mavjud bo‘lgan farqli qadriyatlar, dunyo boʻylab fanlarni
oʻqitishdagi farqliliklar mavjudligini hisobga olsak, ushbu sohalardagi
oʻquvchilarning natijalari farqlanishini kutish mumkin. Birdan ortiq sohada
oʻquvchilar baholansa, mamlakat darajasidagi kreativ fikrlash sohasining kuchli
va zaif tomonlari borasida taxminlarga ega boʻlishimiz mumkin. Bu maʼlumot,
shuningdek, oʻquvchilar oʻz yechimlarini va gʻoyalarini ifodalash yoʻllarini
qidirishlari naqadar ragʻbatlantirilayotgani orasidagi farqliliklarni ham namoyon
qiladi. Bu esa turli sohalardagi kreativ fikrlash maktabda qay tarzda oʻqitilishi
kerakligi borasida muhim ahamiyatga ega.
| 