Va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

1. 
   Signal haqida ma’lumot.
   
2. 
   Signallarning tushunchasi.
   
3. 
   Signalni filtrlash tushunchalari.
   

• 
  Raqamli filtrlar: Raqamli filtrlar, raqamli signalni o'zgartirish uchun ishlatiladi. Bu filtrlar, signalning cheklangan xususiyatlarini o'zgartirish orqali tozalash va tahlil qilish imkonini beradi.
  

• 
  Impuls filtrlari: Impuls filtrlari, impuls xarakteristikalarini o'zgartirish uchun ishlatiladi. Bu filtrlar, signalning impuls xususiyatlarini cheklash va o'zgartirish orqali signalni tozalash va tahlil qilish imkonini beradi.
  

• 
  Kalman filtri: Kalman filtri, statistik ma'lumotlarni o'zgartirish uchun ishlatiladi. Bu filtri, signalning statistik xususiyatlarini o'zgartirish orqali ma'lumotlarni tozalash va tahlil qilish imkonini beradi.
  
• 
  Signalarni filtrlash jarayonlari, signalning istalgan xususiyatini o'zgartirish, tozalash yoki tahlil qilish uchun amalga oshiriladi. Bu jarayonlar, signalning cheklangan xususiyatlarini o'zgartirish orqali ma'lumotlarni filtrlash imkonini beradi.
  
• 
  Raqamli filtrlash jarayonlari, raqamli signalni o'zgartirish uchun ishlatiladi. Bu filtrlar, signalning cheklangan xususiyatlarini o'zgartirish orqali tozalash va tahlil qilish imkonini beradi. Raqamli filtrlash algoritmlaridan biri Kalman filtri, signalning statistik xususiyatlarini o'zgartirish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Impuls filtrlash jarayonlari, impuls xarakteristikalarini o'zgartirish uchun ishlatiladi. Bu filtrlar, signalning impuls xususiyatlarini cheklash va o'zgartirish orqali signalni tozalash va tahlil qilish imkonini beradi.
  

Signal filtrlari, tizimlarni tahlil qilish va ularni boshqa ma'lumotlarga asosan tuzish uchun ishlatiladigan algoritmalardir. Bu filtrlar odatda signalni tozalash, shovqinlarni kamaytirish, noyob signalni aniqlash va boshqa maqsadlar uchun qo'llaniladi. Mana shu filtrlarning ba'zi turlari va ularning asosiy xususiyatlari:

1. **Arifmetik o‘rta filtri**: Signal qiymatlari o‘rta arifmetigi bilan hisoblanadi. Bu filtri, signalning o‘rtacha qiymatini aniqlash uchun ishlatiladi.

2. **Mediana filtri**: Signal qiymatlari tartiblangan holda o‘rta qiymatni hisoblash uchun ishlatiladi. Uning maqsadi, tizimlarni tozalashda yordam bermoq.

3. **Kalman filtri**: Dinamik tizimlarni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Bu filtri, eng so‘nggi ma’lumotlarga qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatadi va yangi ma’lumotlarni aniqroq qilish uchun o‘zgaruvchan parametrlarni o‘zgartiradi.

4. **Fur'er filtri**: Signalni o‘qib olish vaqt o‘qilib olish uchun ishlatiladi. Bu filtri, amplituda va frekansi tahlil qilish uchun ham ishlatiladi.

5. **Chebyshev filtri**: Amplituda chet turlari orqali signalni filtrlash uchun ishlatiladi. Eng yuqori amplitudaga ega bo‘lgan chet turini o‘rnatish mumkin.

6. **Bandpass va bandstop filtrlar**: Signalning tanlangan bandi bo‘yicha o‘chirilishi yoki tashqi signalning izlanishi uchun ishlatiladi.

7. **Adaptiv filtrlar**: Signal almashinuvi va o‘zgaruvchan shovqinlariga qarshi qo‘shimcha ishonchlilikni oshirish uchun ishlatiladi. Ular avtomatik ravishda tizimni moslashtirib, iste'molchining talablariga muvofiq filtrlangan signalni olishadi.

Signal filtrlari signalning turlariga, muqova vaqtiga, amplitudasiga, va hokazo bog‘liq ravishda tanlanadi. Har bir filtri turi o‘z xususiyatlari va afzalliklari bo‘yicha uchuvchi bo‘lishi mumkin.

1. **Texnika va Fizika**: Signal, texnika va fizika sohasida boshqa qurilmalarni, energiya, ma'lumot yoki o'zgaruvchanlarni ifodalovchi bir o'zgaruvchan bo'lishi mumkin. Masalan, elektr toki, radio signal, optik signal va boshqa turlar.

2. **Matematika**: Matematikada, signal o'zgaruvchan funksiya bo'lib, odatda vaqt o'qib olish bo'yicha ko'rib chiqiladi. Uning ko'rinishi, amplituda, fazasi va tushunchalari mavjud bo'lgan o'zgaruvchan funksiya bo'lishi mumkin.

3. **Informatika**: Informatikada, signal ma'lumotlarni olish va uzatish jarayonlarida o'zgaruvchanlarni ifodalovchi ma'lumotlar bo'lishi mumkin. Masalan, kompyuterlarda, ma'lumotlar aloqador joylardan kelib chiqishi, interfeyslar orqali uzatilishi signal deb ataladi.

4. **Telekommunikatsiya**: Telekommunikatsiya sohasida signal, ma'lumotlarni uzatish uchun aloqador vositani ifodalovchi, odatda elektromagnit xavfsizhali bo'lgan energiya o'zgaruvchani ifodalovchi qurilma sifatida ishlatiladi.

5. **Statistika va Siyosat**: Statistikada, signal ma'lumotlar tizimi, tendentsiyalar yoki qonuniyatlar bo'yicha o'zgaruvchanlarni ifodalovchi bo'lishi mumkin.

6. **Biologiya**: Biologiyada signal, biologik tizimlarda o'zgaruvchanlarni ifodalovchi ma'lumot bo'lib, bunga nevroimpuls, hormonlar va boshqa biologik jarayonlar misol bo'ladi.

Amalgamalar va xususiyatlarni hisobga olgan holda, "signal" so'zi ko'p turlarda ishlatiladi va uni tushunish uchun bu so'zning tarkibiy kontekstiga e'tibor bermoq kerak.

1. **Amplituda**: Signalning maksimal qiymati yoki o'sishi. Bu o'zgaruvchandagi eng yuqori va eng past qiymatlarni ifodalaydi.

2. **Fazasi**: Signalning amplituda o'sishi orqali boriladigan boshlang'ich nuqta. Bu, sinusoidal signalda siklni boshlash nuqtasini anglatadi.

3. **Chastotasi**: Signalning keskin vaqt o'qib olishining tezligi. Bu, sinusoidal signalning sikl yuzasidagi takrorlanish sanasi bo'lgan Hertzdagi (Hz) tezligini ifodalaydi.

4. **Vaqti**: Signalning o'zgargan vaqt intervali. U boshqaruvchi tizimlarda va ma'lumotlar tizimlarida o'zgaruvchanlarni aniqlash uchun muhimdir.

5. **Signal Tozaligi**: Signalning tozaligi, tizimning xatoliklari, interferentsiyalari yoki boshqa xavfli qo'shimchalarni qanday samarali nazorat qilishiga bog'liq bo'ladi.

6. **Shovqin**: Signalda o'zgaruvchanlarning amplituda o'zgarishlariga qo'shilgan qo'shimcha nima qadar o'zgaradi.

Signal turlari:

1. **Analog signal**: Nihoyat, mustaqil qiymatlardagi har qanday qiymatni olish mumkin bo'lgan signal. Misol: amplituda vaqt oralig'ida moslashishga ega bo'lgan radio signal.

2. **Diskret signal**: Mustaqil vaqt intervalida olinadigan qanday bo'lmagan qiymatlar to'plami. Misol: boshqaruvchi signal, kompyuter ma'lumoti.

Signal tahlili va filtrlashda, signalni analiz qilish, shovqinlarni kamaytirish, va mustaqil ma'lumotlarni olish uchun turli texnologiyalar ishlatiladi.
Signal tahlili va filtrlashda foydalaniladigan boshqa konseptlar va algoritmlar:

1. **Kalibratsiya**: Signalning to'g'ri tarzda tahlil qilinishi uchun qurilmalarning barchasini bir-biriga moslashtirish uchun amalga oshiriladi. Kalibratsiya, ma'lumotlarni aniqroq olish va ta'riflashda muhim ahamiyatga ega.

2. **Linear va Nonlinear Signal Processing**: Lineyaringa xos, yani o'zgaruvchanlarning algebraviy ishlanishiga asoslangan signal tahlili va filtrlash. Nonlinearinga xos signal tahlili va filtrlash esa o'zgaruvchanlarning ko'payishiga asoslangan usullardir.

3. **Hamming va Hanning Window**: Signal tahlili va filtrlashda, o'qib olish paytida ishlatilgan oyna xususiyatlari bo'lgan funktsiyalar. Ular signalni belgilangan oraliqlarda olish uchun foydalaniladi.

4. **Cepstral Analysis**: Signalni tahlil qilishda va mavjud bo'lgan frekanslarni aniqlashda ishlatiladi. Bu usul, aholining ovozini aniqlashda, avtomobil nomeri ro'yxatidan o'tkazishda va boshqa sohalarda ishlatiladi.

5. **Matched Filter**: Signalni aniqlashda foydalaniladigan algoritm. Bunday filtrlar, aniqlangan signal va o'ziga xos filtrlanmagan signal o'rtasidagi o'xshashlikni o'rganish uchun ishlatiladi.

6. **Spectral Density Analysis**: Signal spektrini o'rganishda ishlatiladi. Bu, signalni energiya distributsiyasini tahlil qiladi va signalning qanday tarkibdagi spektrlarni ko'rsatadi.

7. **Digital Signal Processors (DSPs)**: Signalni raqamli ko'rinishda qabul qilish, uni o'zgartirish va ma'lumotlarni olish uchun maxsus qurilmalar.

8. **Wi-Fi Signal Analysis**: Wi-Fi tarmog'ini tahlil qilishda ishlatiladigan usullar. Bu, signal kuchi, sozlashlar, va frekanslar bo'yicha ma'lumotlarni olish uchun ishlatiladi.

Signal tahlili va filtrlash sohasi hozirda juda keng va muhimdir. Yangi texnologiyalar va algoritmalar, signalni aniq va samarali bir qilib tahlil qilish, shovqinlarni kamaytirish va hokazo maqsadlarga yetishish uchun rivojlanmoqda.

XULOSA:
Signal tahlili va filtrlash sohasi, muhim va keng qamrovli bir soha hisoblanadi. Bu sohada yangi texnologiyalar va algoritmalar o'z-o'zini ko'rsatib turmoqda va bu, signalni aniq va samarali bir qilib tahlil qilish, shovqinlarni kamaytirish, ma'lumotlar ustida tahlilni osonlashtirish va hokazo maqsadlarga yetishish imkonini beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: