|
Vazirligi buxoro davlat universiteti d. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A
|
| bet | 114/119 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 4,04 Mb. | | #263652 | | Turi | Учебник |
Bog'liq 21558 2 CDEAD1DE360DB13C9B7A03EFD7ECBD40E7F94F1FNanotexnologiyalar nima? Elektron manbalarda keltirilishicha, “nano” 1960-yildan muomalaga kiritilgan bo’lib, yunoncha “mitti” ma’nosini bildiradi. Boshqacha aytganda, nano qo’shimchasi u yoki bu birlikni ya’ni metrning milliarddan (10-9) bir bo’lagini anglatadi. Oldiniga nanometr, nanosekund, aniqrog’i, birliklarning eng kichiklarini aks ettirishga xizmat qilgan “mitti” so’zi asta-sekinlik bilan “bo’linmas zarralar”, ya’ni atomlar ustida tadqiqot olib boruvchi sohalarda keng qo’llanila boshladi. Bu sohada izlanishlar ancha oldindan olib borilganiga qaramay, “nano” qo’shimchasi ilk bor 1974-yili texnologiya atamasi bilan birga qo’llaniladi. Bu tushuncha yaponiyalik Norio Taniguchi tomonidan kiritilgan edi. U o’lchamlari bir mikrondan kichik bo’lgan texnologiya va mexanizmlarni nanotexnologiya deb atash taklifini kiritdi. Bu esa, o’z navbatida, ilg’or texnologiyalarning yangi yo’nalishini belgilab berdi.
1959 - yilda Nobel mukofoti laureati Richard Feynman modda tuzilishining kichik o’lchamlardagi muammosi haqida gapirib, “Pastda ham juda ko’p joy bor” (“There is plenty of space on the bottom”) ma’ruzasida “biron bir fizikaviy yoki kimyoviy qonun atomlarning o’zaro vaziyatini o’zgartirishga xalaqit bermaydi” deb aytgan edi.
Nanotexnologiyalar - bu XXI asr texnologiyasi bo’lib, uglerod nanotrubkalar aosida katta natijalarga erishish mumkin. Bu natijalar elektronika va texnikada, tibbiyotda, kimyoviy texnologiyalarda qo’llanish perspektivalarini ochadi. 1991-
yilda Nec kompaniyasidan Suomi Niyama uglerod nanotrubkalarini ochdi. Nanotrubkalar sohasida “Ikki o’lchovli materiallar-grafenni” tadqiq etish bo’yicha Andrey Geym va Konstantin Novosyolov 2010 - yilda Nobel mukofotiga sazovor bo’lishdi. Uglerodli nanotrubkalar - trubka shaklida joylashgan million atomdan iborat uglerodli nanozarrachalardir. Nanotrubkalarni ixtiro qilinishi olimlarga juda ko’p nanouskunalarni yaratishga yordam bеrdi. Masalan: nanoskalpеl, nanoshprits, nanotеrmomеtr, nanopintsеpt va nanotarozilar.
Birinchi bo’lib nanouskunalardan ikki uglerodli nanotrubkadan iborat nanopintsеpt yaratildi. Bu nanopintsеptlar bilan xuddi Xitoy tayoqchalari singari yirik molеkulalarni joyidan jildirish yoki bir – biriga ulash mumkin. Keyin dunyoda eng sеzgir nanotarozilar yaratildi. Bu nanotarozilar yordamida atom va molеkulalardan matеriallar hosil qilish uchun bir dona molekulani tortishga erishildi. Undan kеyin, odatdagi oddiy tana issiqligini o’lchagichga o’xshagan lеkin, undan juda ko’p marta kichik bo’lgan nanotеrmomеtr ixtiro qilindi. 2006-yili uglеrodli nanotrubkadan nanoskalpelni olimlar yaratdilar. Bu nanoskalpеl yordamida jonli hujayrani yorib ko’rish mumkin bo’ldi. 2007-yili nanoshprits yaratildi. Hujayralar ichiga qobiqlariga zarar еtkazmagan holda u yoki bu narsani kiritish mumkin bo’ldi. Nanotrubkalar odam sochidan yuz ming marta kichkina lekin po’latdan yuz marta mustahkam. Bir millimеtrli nanotrubkaning ipi 20 tonnalik og’irlikni ko’tarishi mumkin. Nanotrubkalar juda mustahkam bo’lishiga qaramay egiluvchandir. Nanotrubkalar yirtilmaydi, sinmaydi, juda kuchli ta’sir ostida esa ularning atomlari qayta joylashib oladi. Nanotrubkalar uglеrodning atomlaridan iborat bo’ladi. Nanotrubkalarda bor bo’lgan xususiyatlar boshqa hеch qaysi matеriallarda yo’q.
Nanotrubkalardan kuchli tеmpеraturaga chidamli bo’lgan sun’iy muskullarni yaratish mumkin. O’t o’chiruvchilar va kosmonavtlarni kiyimlarini tikish uchun yеngil va mustahkam matеriallarni nanotrubkalardan tayyorlash mumkin. Nanotrubkalardan hozirgi kundagi kompyutеrlardagi elеmеntlardan bir necha yuz marta kichkina bo’lgan elеmеntlеrni tayyorlash mumkin. Yana nanotrubkalardan
suyuqlik va gazni ushlab turish uchun kontеynеrlar tayyorlash mumkin. Masalan,
nanotrubkali kontеynеrga vodorod to’ldirilsa, yaqin vaqt ichida dunyo yo’llarida avtomobillar vodorod yoqilg’isida yuradi bu esa ekologik muammolarni hal qiladi, chunki mashinadan vodorod yoqilg’isi chiqindisi suv bug’i singari bug’lanadi. Shunday qilib, nanotrubkalar ichiga zaharli gazlarni qamash ham mumkin. Bu holatda ichkaridagi gazlar mustaqil ravishda chiqib kеtmaydi. Faqatgina inson tomonidan boshqariladigan maxsus idishlarda, ya’ni, nanotrubkalar, ichkaridagi gazlarni chiqarib yuborishi mumkin.
Nanotexnika uchun birinchi vositalar IBM da ishlab chiqarildi. 1982-yilda Gerd Binnning (Gerd Binning) va Genrix Rorer (Genirh Rorer) tunnel mikroskopini yaratishdi va nobel mukofotiga sazovor bo’lishdi va amerikalik tadqiqotchi Don Eygler (Don Egler) atomlarni metall sirtda joylashtirib ulardan “IBM” yozuvini hosil qildi. IBM ning Shvеytsariya bo’limidagi ikki olimi G.Binning va G.Rored 1981-yilda yuzalar mikrorеlеfini o’lchash muammolari bilan shug’ullanib, matеrialning yuzasidagi yakka atomlarni ham farqlash qobiliyatiga ega bo’lgan mikroskopni yaratishga sazovor bo’ldilar.
Xulosa qilib aytganda, nanotexnologiyalar, nanomateriallar va ular asosida yaratilayotgan qurilmalar fan va texnika rivojlanishining asosiy elementlari hisoblanadi. Ular insonlar uchun zarur bo’lgan yangi ehtiyojlarni paydo bo’lishiga va bu ehtiyojlarni qondirishda muhim unsur hisoblanadi.
|
| |
