RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI RIVOJLANTIRISH
VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI “KOMPYUTER INJINIRINGI” FAKULTETI
MKI 11-22 GURUH MAGISTRANTINING “SUN’IY INTELLEKT
VA NEYRON TARMOQLARI FANIDAN TAYYORLAGAN
Bajardi: Mansurova Z
Qabul qildi:
Yaxyayev S
Reja:
1.
Sun’iy intellektning amaliy sohalari tahlili
.
2.
Intellektual agentlrning turlari
3.
Qidiruv algoritmlari va optimallashtirish masalalari
Sun'iy intellektning amaliy sohalari tahlili. SI ning qo`llanilish sohalariga
quyidagilar kiradi:
▪ Teoremalarni isbotlash;
▪ O`yinlar;
▪ Timsollarni tanib olish;
▪ Qaror qabul qilish;
▪ Adaptiv (moslashuvchan) dasturlash;
▪ Mashinada musiqalarini bastalash;
▪ Tabiiy tilda ma’lumotlarni qayta ishlash;
▪ O`qituvchi tarmoqlar (neyrotarmoqlar);
▪ Og`zaki kontseptual o`qitish.
NTlar quyidagi sohalarga qo’llanilmoqda: timsollarni tanib olish, ma’lumotlarni
ishlash, timsollardagi ma’lumotlarni to’ldirish, assosiativli qidiruv, sinflash,
optimallashtirish, bashoratlash, tashxis qo’yish, signallarni ishlash, jarayonlarni
boshqarish, ma’lumotlarni segmentlash, ma’lumotlarni siqish, murakkab
jarayonlarni boshqarish, mashinali ko’rish, nutqlarni tanish va h.k. Hozirgi vaqtda
har bir predmet sohada NTli masalalarni topish mumkin. Iqtisod va biznes. Bozorlar
va banklarning sinishini oldindan aytish, avtomatik diling, kreditlarni
qaytarmaslikning oqibatini baholash, ko’chmas mulk narxini baholash, avtomatik
reytinglash, buyum va pulli oqimlarni optimallashtirish, chek va shakllarni
hisoblashni avtomatlashtirish kabi masalalarni yechishda qo’llaniladi. Misol: yirik
savdo shaxobchalarida ma’lumotlarning katta oqimimini tahlil qiluvchi NTli vosita
Tibbiyot. Bu sohada tibbiy tasvirlarni ishlash, bemorlarning holatini
monitoring qilish, tashxis qo’yish, davolashni samaradorligini faktotli tahlil qilish,
davolashni nazorat qilish kabi masalalar yechiladi. Misol: ko’z qatlami tomirlaridagi
melonomlarni
oldindan
tashhislash
tizimi
Аvionika. Bu sohada o’rgatuvchi avtomatlar, radar signallarini anglab olish, kuchli
shikastlangan samolyotda uchish apparatini boshqarishga moslashish kabi masalalar
yechiladi. Misol: Samolyotning qanday shikastlanish turidan qat’iy nazar real vaqt
rejimida uchishni avtomatik rejimga o’tkazish.
Aloqa. Bu sohada bideoaxborotlarni siqish, tez kodirovka-dekodirovkalash,
sotkali tarmoqlarni va paketlarni marshrutlash sxemalarini optimallashtirish kabi
masalalar yechiladi. Misol: ranglarni 240:1 darajada qisish orqali kodlashtirishning
maxsus sxemasi
Internet. Bu sohada axborotlarni assotsiativ qidiruv, elektron kotibalar va
tarmoqlardan foydalanuvchi agentlar, tizimlarda axborotlarni filtrlash, manzilli
reklama, elektron savdo uchun manzilli marketing kabi masalalar yechiladi. Misol:
alohida neyroagentlar ko’rinishidagi foydalanuvchilarning kasbiga qiziqishlarini va
foydalanishlarini ta’minlovchi AGENTWARE tizimi (neyrokotibalar) .
Siyosiy texnologiyalar. Bu sohada sotsiologik so’rovlarni tahlil qilish va
umumlashtirish, reytinglarni tashhislashni oldindan aytish, muhim faktorlarni
ajratib olish, aholining sotsial dinamikasini vizuallashtirish kabi masalalar yechiladi.
Xavfsizlik va qo’riqlash tizimlari. Ushbu sohada shaxsni anglab olish, shaxs ovozini
va yuzini tanib olish, avtomobillarning tartib raqamini tanib olish, aerokosmik
rasmlarni tahlil qilish, axborot oqimlarni monitoring qilish, yasama(imzo, rasm,
so’z, chek va h.k.)larni aniqlash kabi masalalar yechiladi. Misol: yasama cheklarni
aniqlash tizimi (Tearing up the Rules, Banking
Technology, noyabr 1993). Axborotlarni kiritish va ishlash. Ushbu sohada
qo’lyozma cheklarni ishlash, imzolarni, barmoq izlarini va ovozlarni aniqlash,
kompyuterga iqtisodiy va soliq xujjatlarini kiritish kabi masalalar yechiladi. Misol:
to’lov xujjatlarini va soliq deklaratsiyalarini avtomatik kiritish va anglab olish uchun
Flex Read seriyali paketlar. Rossiyada YU.I.Juravlev ilmiy raxbarligida
RASPOZNAVANIE dasturiy tizimi ishlab chiqilgan boʻlib, undagi dasturlar
bibliotekasi chiziqli, mantiqli, statistik, neyrotoʻrlar, bashoratlashning gibrid
usullari, bashoratlash usullari, sinflash va pretsedentlardan bilimlarni olish, hamda
bashoratlash
va
sinflashning
uyushgan
usullari
bilan
ta’minlangan.
RASPOZNAVANIE tizimi tarkibiga kiruvchi dasturiy paketlar (PARK, OBRAZ,
DISARO, LOREG va TaxonSearch) koʻplab amaliy masalalarni yechishda
qoʻllanilgan va amaliyotga tadbiq etilgan:
Biznes va va moliya sohasida:
▪ kvartiralarning narxini baholash;
▪ kreditli kartochkalarni nazorat qilishda;
▪ harakatdagi obyektlarni tanib olishda.
Tibbiyotda va sogʻliqni saqlash sohasida:
▪ aholini yoshi boʻyicha klasterlashda;
▪ koʻkrak rakini aniqlashda;
▪ insultga tashxis qoʻyish;
▪ yurak tomirlariga tashxis qoʻyish;
▪ sariq kasalligini bashoratlash;
▪ qandli diabet kasalligini bashoratlash;
Texnik tashxis qoʻyish sohasida:
▪ dvigatellarning yaroqli yoki yaroqsizligini aniqlashda;
▪ texnik qurilmalarning holatini nazorat qilishda.
Qishloq xoʻjaligi sohasida:
▪ ekin maydonlarining holatini aniqlashda;
▪ mevalarni oʻlchoviga qarab taxlashda.
Geologiya sohasida:
▪ kam uchraydigan metallar va neft qazilmalarini aniqlash.
▪ foydali qazilmalarining holatini aniqlash.
Tasvirlarni qayta ishlash sohasida:
▪ qoʻlyozma raqamlarni, harflarni va simvollarni tanib olish;
▪ shaxs imzolarini tanib olish;
▪ biometrik belgilar – barmoq izlari, qoʻl, yuz, quloq, koʻz tasvirlarini tanib
olish;
▪ tasvirlar ketma-ketligida dinamikani segmentlash va tanib olish.
Exspert tizim(ET)lar – bu SI ning amaliy tizimlari bo’lib, ular biror bir
predmet sohadagi exspertlarning empirik bilimlari asosida shakllantirilgan
bilimlarga asoslanadi. ETlar exspertlar soni kam bo’lganda, masalani yechishda
yetarli operativlik holati yetishmaganda yoki exspertlar uchun havfli va
sog’lig’iga zarar etkazuvchi sharoitlarda qo’llaniladi. ETlar yordamida yechiladigan
masalalar sinfiga quyidagilarni kiritish mumkin: tashxislash, bashoratlash, tanib
olish, boshqarish, loyihalash, monitoringlash.
ETlardan foydalaniladigan faoliyat sohalariga quyidagilarni kiritish
mumkin: tibbiyot, hisoblash texnikasi, harbiy ishlar, mikroelektronika,
radioelektronika, huquqshunoslik, iqtisod, ekologiya, geologiy (foydali qazilmalarni
qidiruv), matematika.
Ishlab chiqarishda, harbiy sohada, informatikada, kompyuter tizimlarida,
elektronikada keng va samarali qo`llanilayotgan ETlarga misollar [14, 44, 53, 57]:
DENDRAL – murakkab organik molekulalar strukturalarini tanish uchun ET;
MOLGEN – DNK strukturasini aniqlovchi ET;
XCON – VAX 11 hisoblash komplekslarini loyihalashtiruvchi ET;
MYCIN – ichak kasalliklariga tashxis qo`yuvchi ET;
PUFF – sil kasalligiga tashxis qo`yuvchi ET;
MACSYMA – algebraik ifodalarni soddalashtiruvchi ET;
YES/MVS – katta EHM dagi katta razryadli MVS operatsion tizimlarni
boshqaruvchi ET;
PROSPECTOR – foydali qazilmalarni topishda maslahat beruvchi ET;
POMME – mevali bog`larga qarashga maslahat beruvchi ET;
AIRPLANE – samolyot yerga qo`nishida uchuvchiga yordam beruvchi ET;
ESPLAN – Baku neftni qayta ishlash zavodida ishlab chiqarishni
rejalashtiradigan ET;
MODIS – gipertonik kasalliklarning turli shakllariga tashxis qo`yuvchi ET;
MIDAS – energetik tizimlarda ishdan chiqish holatlarini aniqlash va tuzatish uchun
ET;
NetWizard – lokal tizimlarni loyihalovchi ET;
ACES - xaritada o`zgarish kiritish bo`yicha kartografik ishlarni amalga
oshiradigan ET;
ASTA - analitikka tutuvchi signalni jo`natgan radar turini aniqlashga yordam
beradigan ET;
DART- raqiblarning buyruq beruvchi markazlari, boshqaruvi va
aloqalarining
razvedka
qilinganida
olingan
natijalarni
qayta
ishlashga
yordamlashadigan ET;
HANNIBAL- raqibning radioalmashish razvedkasi sohasida vaziyatnibaholashni
amalga oshiradigan ET;
I&W - razvedkadagi analitiklarga keyingi qurolli to`qnashuv qachon va
qayerda bo`lishini bashorat qilishida yordamlashadigan ET;
RUBRIC – foydalanuvchiga formatlanmagan matnlarni o`zida
mujassamlashtirgan MBga kirish huquqini olishga yordam beradigan ET;
CODES – MBni ishlab chiquvchi mutaxassisga, MBning kontseptual
sxemasini aniqlash uchun IDEF1 yondashuvni qo`llashni istayotgan mutaxassisga
yordamlashadigan ET;
MIXER - Texas Instruments SBIS TI990 uchun ishlab chiqilgan
mikrodasturlarni yozishda dasturchilarga ko`maklashadigan ET;
ACE - telefon tarmog`idagi nosozliklarni aniqlashda, uni sozlash va tiklash
chora tadbirlari bo`yicha tavsiyalar beradigan ET.
| 