XIII-mavzu: Metallarning o‘tkazuvchanligi
Reja:
Metallarning fizik xossalari
Metallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi
Metallarning elektr o‘tkazuvchanligi
Xulosa
Kovalent bog‘lanishli modda kristaliga mexanik ta’sir o‘tkazilsa, atomlarning ayrim qatlamlari siljiydi, natijada bog‘lanishlar uziladi va kristall yemiriladi. Metall bog‘lanishli kristaliga xuddi shunday ta’sir ko‘rsatilganda esa atomlarining qatlamlari bir-biriga nisbatan siljiydi, lekin elektronlar butun kristall bo‘ylab harakatlangani tufayli bog‘lanishlar uzilmaydi . Metallar nihoyatda plastik bo‘ladi. Plastiklik Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe qatorida kamayib boradi. Masalan, oltinni 0,003 mm qalinlikdagi listlar holida yoyish mumkin, bundan turli buyumlar sirtiga oltin qoplashda foydalaniladi.
Metallik у a 11 i г о g ‘ i , odatda kulrang tus va shaffof emaslik barcha metallar uchun xos xususiyatdir, bu erkin elektronlarning borligi bilan bog‘liq.
Metallarning elektr o ‘tkazuvchanligi yaxshiligi ularda erkin elektronlar borligi bilan tushuntiriladi; bu elektronlar ozgina potensiallar ayirmasi ta’sirida ham manfiy qutbdan musbat qutbga tomon harakat qiladi.
Metallarning s u y u q l a n i s h va q a y n a s h temperaturasi turlicha boiadi. Eng oson suyuqlanadigan metall — simob, uning suyuqlanish temperaturasi — 38,9°C seziy va galliy tegishlicha 29 va 29,8°C da suyuqlanadi. Volfram — eng qiyin suyuqlanadigan metall, uning suyuqlanish temperaturasi 3390°C. U elektr lampalarning tolalarini tayyorlash uchun ishlatiladi. 1000°C yuqori temperaturalarda suyuqlanadigan metallar qiyin suyuqlanadigan, bundan past temperaturada suyuqlanadiganlari — oson suyuqlanadigan metallar deyiladi.
Suyuqlanish va qaynash temperaturalarining turli metallarda bir-biridan katta farq qilishini metallarda atomlar orasidagi kimyoviy bog‘lanishning puxtaligi turlicha ekanligi bilan tushuntirish lozim. Tekshirishlar sof holdagi metall bog£lanish faqat ishqoriy va ishqoriy-yer metallar uchungina xosligini ko£rsatdi. Lekin boshqa metallarda va ayniqsa, amfoter metallarda valent elektronlarning bir qismi lokallashgan, ya’ni qo‘shni atomlar orasida kovalent bog‘lanishni amalga oshiradi. Kovalent bog£lanish metall bog‘lanishga nisbatan puxta bo£lganligi sababli, amfoter metallarning suyuqlanish va qaynash temperaturalari ishqoriy va ishqoriy-yer metallamikiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi.
Temperatura ko‘tarilishi bilan atomlarning (ionlarning) tebranishi kuchayadi, bu esa elektronlarning bir yo‘nalishda harakatlanishini qiyinlashtiradi va bu bilan elektr o‘tkazuvchanlikning kamayishiga olib keladi. Past temperaturalarda esa, aksincha, tebranma harakat juda kamayib ketadi va elektr o‘tkazuvchanlik keskin ortadi. Kumush bilan misning elektr o‘tkazuvchanligi eng katta. Ulardan keyin oltin, aluminiy, temir keladi. Mis bilan birgalikda aluminiydan ham elektr simlar tayyorlanadi.
0 ‘tkazuvchanligi bor metallmaslarda temperatura ko'tarilishi bilan o'tkazuvchanlik ortadi, bunga sabab kovalent bog'lanishlarning uzilishi hisobiga erkin elektronlar sonining ko£payishidir. Past temperaturalarda esa metallmaslar erkin elektronlari yo‘qligi sababli tok o£tkazmaydi. Metallar bilan metallmaslarning fizikaviy xossalaridagi asosiy farq ana shundadir.
Ko£pchilik hollarda odatdagi sharoitda metallarning issiqlik o‘tkazuvchanligi elektr o‘tkazuvchanligi tartibida o£zgaradi. Issiqlik o£tkazuvchanlikka erkin elektronlarning juda harakatchanligi va atomlarning tebranma harakati sabab bo£ladi, shu tufayli metall massasida tez orada temperatura tenglashadi. Issiqlik o‘tkazuvchanligi eng katta bo£lgan metallar — kumush bilan mis, eng kami— vismut bilan simob.
Metallarning zichligi turlicha bo£ladi. Metall elementning atom massasi qancha kichik va atomining radiusi qancha katta bo‘lsa, uning zichligi shuncha kam bo£ladi. Metallar orasida eng yengili — litiy (zichligi 0,53 g/sm3), eng og'iri —osmiy (zichligi 22,6 g/ sm3). Ilgari ta’kidlab o£tilganidek, zichligi 5 g/sm3 dan kichik bo‘lgan metallar yengil, qolganlari — og‘ir metallar deyiladi.
| 