Ilmiy-texnika inqilobi va xo’jaliqning rivojlanishi

Hozirgi davr — ilmiy-texnika inqilobi XX asrning o’rtalaridan boshlangan va sanoatda uchinchi inqilobning boshlanishiga olib kelgan.

Ilmiy-texnika inqilobi deb fanning bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi asosida jamiyat ishlab chiqarish kuchlarida sodir bo’ladigan tub sifat o’zgarishlarga aytiladi.

Ilmiy-texnika inqilobining asosiy hususiyatlari quyidagilardan iborat:

a) ko’p qirraliligi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning hamma sohalarini hamda turmushning barcha jabxalarini qamrab oladi;

b) ilmiy-texnik o’zgarishlarning juda tez sur’atlar bilan yuz berishi. Fan va texnikadagi kashfiyot va ixtirolarni amaliyotga tatbik qilinish davrining keskin qisqarishi ro’y beradi;

v) ishlab chiqarishda inson o’rnining tubdan o’zgarishi, ya’ni uning boshqaruvdagi rolining oshishi;

g) ilmiy-texnika inqilobi 1945 yildan keyin harbiy-texnika inqilobi asosida sodir bo’ldi.

Ilmiy-texnika inqilobi to’rtta tarkibiy qismdan iborat: fan, texnika va texnologiya, ishlab chiqarish, boshqarish.

Hozirgi paytda fan jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanib qoldi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi fanning rivojlanishi va yutuqlariga uzviy bog’liq bo’lib qoldi. Sanoatda fan talab sohalar paydo bo’ldi. Jahonda fan bilan shug’ullanadigan ilmiy xodimlar soni 6 mln. dan oshib ketdi.

Harbiy sanoat ishlab chiqarishi eng fan talab tarmoqqa aylanib qoldi. Hozirgi paytda jahonda 500 mingdan ortiq olim va muxandislar shu sohada ishlamoqda.

Texnika va texnologiyaning rivojlanishida evolyusion (tarixiy) va inqilobiy yo’l ajratiladi.

Evolyusion rivojlanish deganda mavjud texnika va texnologiyani yanada takomillashtirish tushuniladi. Masalan, zavod va fabrikalar, mashina va jixozlar quvvatini oshirish. Ilgari 4,5 tonna yuk tashiydigan avtomobillar chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda 10—15 tonnagacha yuk ko’taradigan avtopoezdlar chiqarilmoqda. Ilgari samolyotlar 50— 100 yo’lovchi tashigan bo’lsa, hozir 350—500 yo’lovchi tashiydigan samolyotlar ishlab chiqarilmoqda, ularning uchish tezligi ham oshmoqda. Ikki qatorli paxta teradigan mashinalar o’rniga to’rt qatorli mashinalar ishlab chiqarish. Xuddi shunday misollarni kemasozlik, mashinasozlik, metallurgiya va boshqa sohalardan ham keltirish mumkin.

Inqilobiy rivojlanish deganda ishlab chiqarishda tamoman yangi texnika va texnologiyaga o’tish tushuniladi. Masalan, elektron va boshqa yangi sohalarning rivojlanishi. Ilmiy-texnika inqilobi davrida rivojlanishning bu turi asosiy hisoblanadi.

Ishlab chiqarish ilmiy-texnika inqilobi davrida bir necha yo’nalishlarda rivojlanadi, ulardan asosiylari quyidagilar:

— moddiy ishlab chiqarishni barcha tarmoqlarining elektronlashishi, ya’ni EXMlar bilan jixozlanishi. Hozirgi davrda EXMlar soni eng ko’p bo’lgan davlatlar AQSH, Germaniya, Yaponiyadir;

— kompleks avtomatlashtirish, XX asrning 70 yillaridan boshlab rivojlana boshlagan va mikroprotsessorlar, robotlar, ixcham ishlab chiqarish tizimlarini vujudga kelishi bilan bog’liq. Hozirgi paytda eng ko’p sonli robotlar Yaponiya, AQSH, Germaniya, Italiya va Fransiyada;

— energetikani, asosan atom energetikasini tez sur’atlar bilan rivojlanishi. Hozirgi paytda AESlarning soni 200—250 dan oshib ketdi, ular jahonda ishlab chiqariladigan elektroenergiyaning 10—13 foizini beradi;

— yangi materiallar ishlab chiqarish. Sanoatning yangi tarmoqlari paydo bo’lishi bilan yangi materiallar ishlab chiqarishga extiyoj tug’iladi. Masalan, aerokosmik sanoatning rivojlanishi bilan «XX asr metallari» hisoblangan berilliy, litiy, titan va boshqa shunga o’xshash materiallarga talab oshdi;

— biotexnologiyani tez sur’atlar bilan rivojlanishi va mikrobiologiya sanoatining vujudga kelishi (AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya);

— xo’jalikning kosmiklashishi, aviakosmik sanoatning rivojlanishi (AQSH, Fransiya, Xitoy, Rossiya, Yaponiya);

— boshqarish, Hozirgi paytda oddiy (kog’ozli) ma’lumotlardan mashinali ma’lumotlarga o’tilmokda.

Ilmiy-texnika inqilobi Hozirgi paytda ishlab chiqarish tarkibiga, to’zilishiga, rivojlanish sur’atiga va joylanishiga katta ta’sir qilmoqda.

Juda ko’p rivojlangan mamlakatlarda nomoddiy sohada band bo’lganlar soni moddiy ishlab chiqarish sohasidagilar sonidan oshib ketgan. Bu jarayon dastlab AQSHda ro’y berdi.

Sanoatda esa ishlov beruvchi tarmoqlar soni yanada oshib ketdi. Qishloq xo’jaligida ilmiy-texnika inqilobi ta’sirida «Yashil inqilob» ro’y berdi. «Yashil inqlob» asosan quyidagilarda namoyon bo’ldi:

a) hosildor, tezpishar g’alla navlarini yaratish;

b) irrigatsiya va melioratsiyani kengaytirish;

v) yangi texnika, o’g’itlar va kimyoviy moddalarni qo’llash;