|
Yadroning tarkibiy qismi
|
| bet | 7/17 | | Sana | 02.06.2024 | | Hajmi | 247,26 Kb. | | #259225 |
Bog'liq Yadroning tarkibiy qismi..
Yadro modellari.
Ma’lumki, atom yadrosi ikki xil nuklon, n va p lardan tashqil topgan murakkab kvantomexanik sistemadir. Nuklonlarning o‘zaro ta’sir qonunlariga asoslanib, atom yadrosi xususiyatlarini bayon etish, yadro strukturasini aniqlash va har xil sharoitlarda unda sodir bo‘layotgan jarayonlarni tadqiq qilish yadro fizikasi bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining asosiy vazifasini tashkil qiladi.
Ikki nuklon orasidagi o‘zaro ta’sir etuvchi kuch to‘g‘risida ma’lumot olishning bevosita usuli nuklonni nuklonda sochilishini o‘rganish va 2N ning xususiyatlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Hisoblashlar uchun ikki nuklon orasida ta’sir etuvchi kuchning kattaligini emas (fazoviy, spin, izospin) koordinatalar funksiyasi potensial energiyasini bilish kerak bo‘ladi. Birok yadro potensiali kulon va gravitasion potensiallariga nisbatan ancha murakkab.
Garchi hozircha yadro potensialini analitik ravishda ifodalash mumkin bo‘lmasa ham uning ayrim xususiyatlari hakida yetarlicha ma’lumotga egamiz. Yadro potensiali sferik simmetriyaga ega emas. Bunga 2N ning kvadrupol momentga ega bo‘lishi misoldir. Yadro potensiali chekli radiusga ega. U 0,5*10-15 m dan kichik masofalarda chuqurligi bir necha 10 MeV bo‘lgan tortishish potensiali potensial o‘ra bilan almashinishi mumkin.
Yadro kuchlari atomlarni molekulalarda birlashtirib turuvchi kimyoviy kuchlarga nisbatan million marta katta bo‘lsa ham ta’sir radiuslari kichik bo‘lganligidan ular nisbatan zaif tuyiladi. Nima uchun shunday ekanligini tushunish uchun R-masofadagi ikkita bog‘langan zarra 2R> de-Broyl to‘lqin uzunligiga ega bo‘lsin. , bunda -zarraning nisbiy tezligi, -keltirilgan massa, , 2R boshqacha yozsak . Zarraning kinetik energiyasi
Shunday qilib, yadro kuchlarining ta’sir radiusi chegarasida bo‘lishi uchun ikki nuklonning kinetik energiyasi eng kamida 71 MeV bo‘lishi kerak.Bu nuklonlarni ushlab turuvchi potensial o‘raning chuqurligidan ancha katta.
Demak, 2N uyg‘ongan holatda bo‘lolmaydi. E=2,2 MeV 2N ning proton va neytronlari deyarli yarim vaqtini yadro kuchlari ta’siri sohasidan chetda o‘tkazadi.
Yadro potensiali sistemaning holatiga bog‘liq. Masalan, 2N I=1 mavjud, I=0 mavjud emas. Nisbiy harakat miqdoriga ham bog‘liq harakat miqdori momenti h juft qiymatida tortishish kuchlari bor, toq qiymatida bunday kuchlar yo‘q. Nuklonlarning sochilishi potensial energiyaga nuklonlar spin vektorlarining nisbiy joylashishiga va sistemaning orbiatlharakat miqdori momentiga bog‘liqligini ko‘rsatuvchi had bo‘lishligini talab qiladi. Spin orbital bog‘lanish borligini bildiradi.
Yadro potensiali almashinuv xarakteriga ega. Xuddi ximiyaviy bog‘lanish ikki atom orasidagi elektronlarning almashinuvi kabi yadro kuchlarini ikki nuklon orasidagi biror zarra vositasida bo‘ladi deb qarash kerak. Bundan nuklon murakkab deb qaramaslik lozim. Yapon olimi Yo‘qava bo‘yicha almashinuv virtual zarralar bilan deb qaraladi. Virtual zarralarning paydo bo‘lishi energiya saqlanishi zarra yashash vaqtining juda qisqaligi bilan tushuntiriladi.
Geyzenberg noaniqlik prinsipi ko‘rsatishicha E*th, zarra yashash vaqti
, ta’sir radiusi .
Nuklonlarning o‘zaro ta’sirlashuvida yadro maydonida massasi ~270m bo‘lgan zarra hosil qiladi. Hozirgacha bunday maydonning to‘la nazariyasi mavjud emas, birok takribiy nazariyalar tadqiqotlar olib borishda muhim qurol bo‘lib hisoblanadi.
Shunday qilib, mavjud bo‘lgan tajriba dalillari nuklonlararo o‘zaro ta’sir potensialining yagona shaklini tanlab olishga imkon bermadi. Hatto ikkita erkin nuklon uchun ham o‘zaro ta’sir potensiali tula aniq emas. Hozirgi kvant mexanikasi apparatining murakkabligi yadro xususiyatlarini yetarli darajada tahlil qilish uchun imkon bermaydi. Yadro xarakteristikalarini hisoblash uchun zamonaviy hisoblash mashinalarining quvvati hatto A=5 bo‘lgan yengil yadrolarga ham yetmaydi.
Shu sababli, hozircha yadro xususiyatlarining barcha ta’sirlarini hisobga olgan hisoblashning iloji yo‘q. Real yadroning xarakteristikalarini emas, balki matematik va fizik jihatdan soddalashtirilgan yadro modellari deb ataladigan har xil sistemalarning xususiyatlarini hisoblashga to‘g‘ri keladi. Yadro modeli tajriba natijalariga asoslangan holda tanlab olinadi, so‘ngra bu modelga mos keluvchi turlicha taxminlar ishlab chiqiladi. Demak birgina fizik jarayonni bayon qilish uchun turlicha modellar mavjud bo‘lishi mumkin.
Yadroning xususiyatlarini hisoblash mumkin bo‘lishi uchun model yetarli darajada sodda bo‘lishi shu bilan birga hech bo‘lmaganda u real yadrolarning xususiyatlarini taxminan aks etishi lozim. Har qanday model yadro xususiyatlari haqidagi fizikada mavjud bo‘lgan bilimlarning xulosasi va umumlashuvidan iboratdir. Har qanday model yadro xususiyatlarini to‘la aks ettira olmaydi. Shuning uchun har bir modelning qo‘llanish chegarasi mavjud. Model tadqiqotlarni davom ettirishda asosiy yo‘nalishni kursatadi va har xil xossalarni ma’lum nuqtai nazarda turib bir-biri bilan bog‘lanishga imkon beradi.
Yadro modellari ikki xil boshqa-boshqa yo‘nalish asosida yaratilgan.
Birinchi yo‘nalish «Kuchli o‘zaro ta’sir modellari». Bu modelga ko‘ra yadro o‘zaro kuchli ta’sir etuvchi va o‘zaro kuchli boglanishda bo‘lgan zarralar ansambli deb qaraladi. Moddalarning bu guruhiga «Suyuq tomchi modeli», «alfa zarra model», «birikma yadro modeli».
Ikkinchi yo‘nalish «erkin zarralar modellari», bunda har bir nuklon yadroning boshqa nuklonlarning o‘rtachalashtirgan maydonida deyarli bog‘liqsiz, erkin ravishda harakatlanadi. Bu guruhda fermigaz, qobiqli umumlashgan yoki kollektiv modellar kiradilar.
|
| |
