3-rasm. Hujayraning umumiy tuzilish rejasi.
Yadroning ichki qismi yadro shirasi bilan to’la bo’lib, unda xromosomalar va yadrochalar (bitta yoki ikkita) joylashgan.
Elektron mikroskop yordamida hujayra membranasi uch qatlamdan iborat ekanligi aniqlandi. Tashqi va ichki qatlam bir qator joylashgan oqsil molekulalaridan tashkil topgan bo’lsa, o’rtadagi qatlam ikki qatorda joylashgan lipidlar molekulalaridan tashkil topgan. Membrananing oqsil va lipidlari o’ziga xos oqsil –lipoidli komplekslar hosil qiladi.
Membrana orqali hujayra ichiga suv, aminokislotalar, glyukoza, mineralli va boshqa moddalar tushib, ular hujayraning moddalar almashinuvidagi ishtirokini ta’minlaydi.
Suv molekulalari membrana teshiklari orqali erkin o’ta oladilar, bunday harakat ularning konsentrasiyasidagi farqi hisobiga amalga oshsa kerak. Suvni shimib olish va uni ajratish uchun hujayra energiya sarflamaydi.
Membrana orqali aminokislotalar, glyukoza va boshqa moddalarning transport qilinishi va maxsus tashuvchilar yordamida energiya xarajati hisobiga tanlab o’tkaziladi. Bu hujayra membranalarning tanlab o’tkazish xususiyati bilan bog’liq bo’lgan faol jarayondir.
Lizosomalar. Sitoplazmaning universal organoidlari qatoriga kirib, hazm fermentlari bilan to’ldirilgan membrana xaltachasidir. Ular dumaloq shaklda bo’lib uning membranasi tipik uch qatlamli tuzilishga ega.
4-rasm. Sitaplazma membranasining molekulyar tuzilish chizmasi.
1-lipidlarning bimolekulyar qatlami; 2-oqsillarning monomolekulyar qatlami;
3-teshikchalar.
Lizosomalarda saqlanuvchi fermentlar oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlarni parchalash xususiyatiga ega. Bundan tashqari lizosoma fermentlari hisobiga ayrim o’lgan hujayralarning alohida tuzilmalari, hamda o’lgan hujayra to’lig’icha hazmlanishi mumkin.
Ayniqsa lizosomalarga donador leykositlar boy, chunki ularning donachalari to’plangan lizosomalardan boshqa narsa emas.
Lizosomalarda oqsillarning, nuklein kislotalarning, lipidlarning yirik molekulalari, fermentlar ta’sirida «qurilish bloklari» ga (aminokislotalar, glyukoza, nukleotidlar) gliserin va yog’ kislotalariga parchalanadi. Bu moddalar doimiy ravishda sitoplazmada, ayniqsa endoplazmatik to’r kanallarida aylanib yuradi.
Endoplazmatik to’r deyarlik yaqinda elektron mikroskop yordamida kashf etildi. (1945-1946).
Endoplazmatik to’r membranalar bilan chegaralangan murakkab kanalchalar va sisternalar tizimi shaklida ko’rinadi. Uning membranasi ham uch qatlamli tuzilishga ega.
Ko’pgina hujayralarning endoplazmatik membranasining tashqi yuzasida ko’plab granulalar joylashgan. Bular ribosomalardir, endoplazmatik to’rning yuzasida ribosomalarsiz qismlar ham mavjud. Shu munosabat bilan endoplazmatik to’rning ikkita: silliq va g’adir-budur yoki granulali tiplari farqlanadi. G’adir-budurli endoplazmatik to’r o’suvchi organizm hujayralarida, asab hujayralarida, gormonlar, hazm shiralari sintezlovchi hujayralarda o’zlarining favqulodagi rivojlanishiga egadirlar. Bu tipdagi endoplazmatik to’r oqsillar sintezida ham faol ishtirok etishi aniqlangan.
Silliq endopalzmatik to’r esa glikogen va lipidlarni (yog’ bezlari hujayralari va jigar hujayralarida) sintezlovchi hujayralarda juda yaxshi rivojlangandir.
Hujayralarning ribosomalari juda mayda va ularni faqat elektron mikroskop ostida ko’rish mumkin.
Yuqorida qayd qilinganidek ribosomalar g’adir-budurli endoplazmatik to’rning membranasida joylashgan bo’ladi (jigar, me’daosti bezi hujayralarida) g’adir-budur endoplazmatik to’r yaxshi rivojlanmagan hujayralarda, ribosomalar sitoplazmaning asosiy moddasida joylashadi. Ribosomalar hujayra yadrosida ham mavjud.
Ribosomalar tarkibiga oqsil va ribosomali RNK ham kiradi. Sitoplazmaning asosiy moddasidan ribosomalarga transport RNKlar yordamida oqsilli molekulalar sintezlanuvchi aminokislotalar, tinimsiz tushib turadi.
|
