53
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
NEFT VA GAZNING KIMYOVIY TARKIBI
Haydarov Bekzod Hamza o‘g‘li
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali
Mirsaidov Maxmudjon Xabibullaevich
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali
Egamova Munira Qarshiboevna
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali
Doniyorov Muxammad Karimberdi o‘g‘li
Toshkent kimyo-texnologiya institutining Yangiyer filiali talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7749171
Qabul qilindi: 18.03.2023
Chop etildi: 31.03.2023
Annotatsiya: Ushbu maqolada neft va gazning kimyoviy tarkibi, ularning
o’zaro farqi, kimyoviy tuzilishi va xossasi, yo‘ldosh gazlar haqida ma’lumotlar
keltirilgan. Neftni haydash, kreking va yonuvchi tabiiy gazlar haqida haqida fikr
yuritilgan.
Kalit so‘zlar: neft, benzin va kerosin, neftni haydash, kreking, naftenli
uglevodorodlar, aromatli uglevodorodlar, tabiiy gazlar.
Abstract: This article contains information about the chemical composition of
oil and gas, their mutual differences, chemical structure and properties, and
associated gases. Oil drilling, cracking, and flaring natural gas are discussed.
Key words: oil, gasoline and kerosene, oil drilling, cracking, naphthenic
hydrocarbons, aromatic hydrocarbons, natural gases.
Neft - gazsimon, suyuq va qattiq uglevodorodlarning aralashmasidan iborat
moysimon, rangi - sariq yoki och-qo‘ng’ir rangdan qora ranggacha, yoqimsiz hidga
ega, suvdan yengil, zichligi 730 dan 860 kg/m
3
gacha bo’lgan suyuqlik.
Neftda uglevodorodlardan tashqari bir oz miqdor naften kislotalari, oltingugurt va
azot tutgan birikmalar bo’ladi. Turli joylardan qazib olinadigan neftning tarkibi ham
har xil bo’ladi. Ichki yonuv dvigatellari uchun suyuq yoqilg’ining asosiy manbai va
kimyo sanoati uchun qimmatbaho xomashyo bo’lgan neftdan sintetik kauchuklar,
plastmassalar, kimyoviy tolalar va boshqa ko’plab moddalar olinadi. Neftni qayta
ishlashda uni gazlardan, suv va oltingugurt birikmalaridan, naften kislotalari va
54
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
tuzlardan tozalab olinadi. Shundan so’ng uni fraksiyah haydashga beriladi. Bunda bir
qator fraksiyalar: 1) C
4
-C
12
uglevodorod tarkibli birinchi fraksiya (35-l95°C)-benzin; 2)
C
9
-C
16
uglevodorod tarkibli ikkinchi fraksiya (200-300°С)-*егаял; 3) 300°C dan yuqori
haroratda qaynovchi uglevodorodlar fxaksiyasi-mazut olinadi.
Benzin va kerosinni ikkilamchi fraksiyali haydashga berilganda turli markadagi
maxsus yoqilg’ilar, turli navdagi aviatsiya va avtomobil yoqilg’ilari, yorituvchi,
traktor uchun yengil va og’ir kerosinlar olinadi. Kerosin raketa dvigatellari uchun
yoqilg‘i hisoblanadi.
Mazut bug‘ qozonlari uchun yoqilg‘i, surkov moylari, vazelin, parafin olishda
xomashyo sifatida ishlatiladi. Uni o‘ta qizigan bug‘ yordamida (uglevodorodlar
parchalanib ketishining oldini olish uchun) haydaladi. Mazutdan mashina moyi,
avtol, aviatsiya moylari kabi bir qancha turdagi mineral moylar ham olinadi.
Neftni haydashdan qolgan qoldiq-neft kuyindisi (pek) yoki gudron deb ataladi va
yo‘l qoplamalari tayyorlashda ishlatiladi.
Neftni to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydashda benzinning chiqish unumi 5-14 % ni tashkil
etadi. Neftning boshqa fraksiyalari hisobiga benzin unumini oshirish maqsadida uni
krekingga uchratiladi:
Neft krekingi benzinning chiqish unumini 65-70 % gacha orttirishga imkon
beradi. Kreking paytida ajraladigan gazlar ham katta ahamiyatga ega. Ular kimyo
sanoati uchun xomashyo bo‘ladigan to‘yinmagan uglevodorodlar tutadi.
Har bir neft qazib olinadigan joylarda erigan yoki erkin holda tabiiy, yo‘ldosh gazlar
uchrab turadi. Ularda metan kamroq, asosan, etan, propan, butan va boshqa
uglevodorodlar bo‘ladi.
Neftekimyo korxonalari (neft haydash zavodlari, neftni qayta ishlash zavodlari,
organik sintez zavodlari) atrof-muhitning zararli moddalar bilan ifloslanishida, inson
organizmi uchun zaharli moddalar havoga tarqalishida salbiy o’rin tutadi. Shuning
uchun atrof-muhitni himoya qilish va tozalikni saqlash yo’lida chiqindisiz
texnologiyalar, xomashyoni kompleks qayta ishlash imkoniyatini beruvchi
konstruksiya-tuzilmalarni loyihalashtirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir.
Neft kimyoviy jihatdan murakkab mineral modda hisoblanadi. Tog‘
jinslaridagi har xil bo‘shliqlarni to’ldirib atrofidagi tog’ jinslarining yotish
shakllarini qabul qiladi. Odatda zichligi uncha katta bo‘lmagan neft och tusga, og’ir
neft esa qora rangga ega.
Neft juda yopishqoq.
55
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
Hamma neftlarga o‘ziga xos hidlar xarakterlidir. Neftning asosiy komponenti -
uglerod hisoblanib, u neftning 84-87% ini tashkil qiladi. Ikkinchi o‘rinni vodorod
egallaydi va uning miqdori 12-14% ga etadi.
Shunday qilib, bu ikki element neft tarkibining 97-99%ini tashkil etadi. Neft
tarkibidagi 3-o’rinni kislorod, azot va oltingugurt elementlari egallaydi. Ularning
umumiy miqdori 5-8% ga etishi mumkin. Ko‘pchilik vaqt har xil tarkibli
neftlarda parafin uchraydi.
Parafin miqdoriga qarab neftlar parafinsiz (parafin miqdori 1% gacha), kuchsiz
parafinli (parafin miqdori 1-2% gacha), va parafinli (parafin miqdori 2% dan
ortiqdir) turlarga ajratiladi.
Oltingugurt miqdoriga qarab neftlar-kam oltingugurtli (0,5%gacha), yuqori
oltingugurtli (0,5% dan ortiq) turlarga bo‘linadi.
Oltingugurtning neftda uchrashi kam xosiyatli, chunki u neft haydovchi uskunalarni,
neft quvurlarini yemiradi va neftga yoqimsiz hid beradi.
Asfalt miqdoriga qarab neft qatroni kam qatronli (qatron miqdori-8% gacha),
qatronli (qatron miqdori-8-28%); ko’p qatronli (qatron miqdori-28% dan ko‘proq)
turlarga bo‘linadi.
Neftlarda kam miqdorda fosfor, temir, vanadiy, nikel, alyuminiy, kalsiy, magniy,
bariy va boshqa elementlar (hammasi bo‘lib 44 ta) uchraydi.
Yonuvchi gaz va neftning asosiy qismini ko’pgina birikmalar hosil qiluvchi
uglevodorod (uglerodning vodorod bilan qo‘shilgani) tashkil qiladi.
Hozir 425 ta uglevodorod birikmalari aniqlangan. o‘z navbatida ularning har biri
murakkab birikmalar uchun dastlabki birikma hisoblanadi.
Ularning o‘zaro farqi kimyoviy tuzilishiga va xossasiga bog’liq.
Ularning ayrimlari to‘liq to‘yingan xarakterga ega. Bu esa uning kimyoviy
inertligini va qo‘shilish reaksiyasiga qobiliyatsizligini ko‘rsatadi. Uglevodorodning
boshqa qismi to‘yinmagan xarakterga ega va o‘zining molekulasiga boshqa atom va
molekulalarni qo‘shib olishi mumkin.
Yonuvchi tabiiy gaz va neft tarkibiga kiruvchi uglevodorod molekulalarining
tuzilishini metanli, naftenli va aromatli guruhga ajratish yo‘li bilan aniqlanadi.
Ularning bir-biridan farqi - uglerod va vodorod atom nisbatlarining va ichki
struktura bog’lanishlarining har xilligidadir.
1. Metanli (yoki parafinli) uglevodorodlar umumiy kimyoviy formulaga C
n
H
2n+2
ega. Bu to‘liq to‘yingan birikmadir. Hamma uglerod valentlari vodorod atomi yoki
uglerod atomi bilan to‘yingan.
56
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
Lekin erkin valentlar yo‘q. Shuning uchun bu birikmalar kimyoviy jihatdan
faolsiz hisoblanib va o‘zining turg‘unligi munosabati bilan o‘zgarmaydi.
Ma'lumki, uglerod atomi 4 valentli va 4 ta erkin bog‘lanishga ega. Vodorodning
atomi bitta. Agar uglerodning 4 ta atom valentini vodorod atomi egallasa, unda
uglevodorodning oddiy molekulasi hosil bo’ladi.
Bu qatorlarning har qaysi keyingi a'zosi oldingilaridan bir atom uglerod va 2 atom
vodorod (СН
2
) bilan farqlanadi.
Molekula massasi va kimyoviy strukturasiga qarab metanli uglevodorodlar
gazsimon, qattiq va suyuq shaklda bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, oddiy haroratda molekulasida 1-5 atom uglerod bo’lgan
uglevodorodlar gaz hisoblanadi. Miqdorida 5-15 atom bo’lganlari suyuq, yuqori
molekulyarlilari esa qattiq holatda bo‘ladi.
2. Naftenli uglevodorodlar umumiy formulaga С
n
Н
2n
ega. Bu uglevodorodlarning
molekulasi bir necha metilenli guruhlardan- СН
2
tuzilgan. Ular o‘ralgan doiralar
yoki sikllardan iborat.
3. Naftenli uglevodorodlar to‘yinmagan birikmalardan tarkib topgan. Lekin
uglevodorod zanjirining doira bo‘lib o‘ralishi (birikishi) ularga to‘yingan xarakter
beradi.
Ular o‘zining kimyoviy xossasiga qarab metanga yaqin.
4. Aromatli uglevodorodlar eng muhim va keng guruh hisoblanadi. Uning
formulasi- С
n
Н
2n-m
, bu yerda "n" 6 dan, "m" 6 va undan kattaroq.
Aromat uglevodorodning molekula strukturasi o‘ralgan doira shakliga ega bo‘ladi.
Lekin metanli va naftenli uglevodorodlarga nisbatan ular kimyoviy jihatdan juda
aktiv bo’ladi. Ular yuqori eritish qobiliyatiga ega. Ular bir-birida cheksiz eriydi.
Ularga aralashish reaksiyasi xarakterli.
Metanli, naftenli va aromatli uglevodorodlar neftning asosiy qismini tashkil
etadi. Neftda uglevodorodlar qatnashishiga qarab metanli, metan-naftenli, naftenli,
metan-naften-aromatli,
naften-aromatli
turlarga
bo‘linadi.
Neftda
suyuq
uglevodoroddan tashqari, ularda erigan gazsimon va qattiq uglevodorodlar
qatnashadi. Erning chuqur qismidan neftni chiqarib olishda undan erigan gazlar va
kam miqdorda qattiq uglevodorodlar(parafin) ajraladi.
Neft oksidlanish zonasida fizik va kimyoviy nurash natijasida yengil
uglevodorodlarni yo‘qotadi va yopishqoq quyuq suyuqlikka aylanadi (malta).
Natijada bitumli "asfalt jins"ga aylanadi.
Gaz-metan qatoridagi uglevodorodli aralashma va yer po’stining cho’kindi
qobig’ida erkin yig’ilgan uglevodorodsiz komponentdir.
57
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 3-SON
Shuningdek gaz eritma ko’rinishda va tarqoq holatda ham uchraydi.
Gaz uchta kattalik - bosim (R), hajm (V) va harorat (T) bilan ifodalanadi.
Metan qatoridagi uglevodorodlar asosan metan (tarkibi 85-90% dan), etan, propan,
butan, pentan (ularning miqdori gazlarda 0.1%, gaz konlarida 20% gacha)dan iborat.
Uglevodorodsiz komponentlar asosan azot, karbonat angidrid gazi, suv bug’laridan
tashkil topgan. Bundan tashqari ayrim gazlar, oltingugurt, geliy, argon qo’shilmalari
bilan to’yingan. Karbonat angidrid gazining miqdori 10-15%gacha va undan ham
oshadi. Odatda azotning to’planishi 10% gacha, serovodorodniki 2-3%, ayrim
hollarda 15-20%, geliyniki 0.01-0.001% ga yetadi.
| 