282
ishlovchi
operatorlarning
ko’pchiligida (40,3%) kuchaygan
asabiylashuv, betoqatlikni sezish va ruxiy azoblanish kabi
turgun asabiy-psixologik buzulishlar qayd etilgan. Hisoblash
texnikasi bilan band insonlarda
boshqa sohalarda ishlovchi
guruhlarga nisbatan lipillashlarni qushilishining kritik chastotasi
ko’rsatkichi bo’yicha sezilarli ifodalangan asabiy-sensor toliqishi,
ya’ni ko’z orqali bir sekundda minimal portlagan yorug’lik qiymatini
uzluksiz va sezilmas darajada qabul qila olishi bo’lib, uni o’zgarish
xarakteri asab tizimlarini ortiqcha ta’sirchanligi va turg’unligi
bo’zilganligidan dalolat beradi.
Yaxshi ish sharoitida (optimal mikroiqlim, optimal sun’iy
yoritilganlik, ekrandagi shakllar aniq va ravshan ko’ringanlik, ish
joyi rаsiоnаl tashkil qilingan) ikki soat bir xil ishni bajargan
ma’lumotlarni kirituvchi operatorlarning
psixofiziologik ahvolini
tekshirish qiziq natijalarni berdi. Tekshirilganlarning (jami 12 kishi)
80%da (elektroentsefalogramma ko’rsatkichlari bo’yicha). 45-60
minut uzluksiz ishlaganidan so’ng ish qobiliyati va miya faolligi
pasayib, so’ng ko’tarilib, ish tugashiga yaqin o’z xolatiga
yaqinlashadi. Miya faolligining ko’tarilishi natijasida ish qobiliyatini
oshishi o’z-o’zini xayajonga keltirish effekti, ya’ni uzluksiz bir xil
aqliy operatsiyalarni bajarganidan yuzaga
keladigan zararni qoplash
effektidir.
Shu bilan bir qatorda, ikki soat bir xil ishni bajargan operatorlarda
tekshirilganlar
diqqatni
mustaxususiy
kompyuteramlik
konsentrasiyasi testini bajarganda e’tibor berish vaqti uzaygani,
xatolar soni oshgani va yurak qisqarish chastotasi pasaygani, 72 %
esа ko’zlarning muskul muvozanati buzulgani aniqangan. Xususiy
kompyuter operatorlarida ish jarаyonida diqqati faol bo’lishi, ish
natijalariga, xususan murakkab texnik tizimlarida, muxim ilmiy yoki
iqtisodiy masalalarni еchishda katta javobgarlik stress deb ataluvchi
asabiy toliqishni yuzaga keltiradi.
Asabiy toliqish - bu organizmni fiziologik reaktsiyasi bo’lib,
qo’yilgan vazifani bajarish uchun uni
barcha resurslarini jalb
qilishdir. Asabiy toliqish xolatida operatorda kuchaygan ish xolati,
umumiy jamlanganlik, xarakatlarni yanada aniqlashuvi, harakat
reaktsiyasining tezlashuvi kuzatiladi. Lekin xis-tuyg’uning jo’shishi
283
rag’batlantirish mexanizmining fiziologik chegаrasi bo’lib,
undan
so’ng manfiy effect yuzaga keladi. Toliqishning bunday chegаradan
chiqish formalari buzulishlarga, insonni xaddan ziyod toliqishiga olib
keladi.
Videoterminal foydalanuvchilari stressga boshqa kasbdagilardan,
xatto aviadispetcherlardan xam yuqori darajada duchor bo’ladilar.
Stresslar bosh aylanishlarning, ko’ngil aynashi, depressiyalar,
stenokardiya,
ish qobiliyatini pasayishi, tez hayajonlanish, diqqatini
bir joyga jamlash uchun uzoq vaqt talab qilinishi, surunkali bosh
og’rishlar, uyqusizlik, ishtaha yo’qligining sababchisidir. Amerikalik
psixologlar bir qator o’quv yurtlarida (maktablarda, oliy o’quv
yurtlarida) olib
borgan izlanishlardan yangi, yaqinda paydo bo’lgan
kompyuterofobiya deb atalmish, ya’ni o’zi hohlamagan tarzda
xususiy kompyuterda ishlashni istamaslik kasalligini qayd etdilar.
Agar bunday o’quvchini yoki talabani baribir kompyuterga
o’tqazsalar, ularning kaftlari terlay boshlar,
yurak urushi tezlashar,
bosh
og’rig’i
boshlanar
ekan.
Ma’lumotlarga
qaraganda,
kompyuterofobiya - mashina bilan muloqot, uning organizmga salbiy
ta’siridan yuzaga keladigan qo’rqish kasalligidan EXM da
ishlaydigan operatorlarning katta qismi, (30-40 %) aziyat chekar
ekan.
