Tashqi tor markazlashgan diqqat
barcha yakka kurash sport turlari va
tennischilar uchun qulay im koniyatlar yaratib berishga xizm at qiladi. Bu
d iq q at xususiyati yaxshi rivojlangan sportchilar b ir n echa obyektda
b o ‘layotgan harakatlarga diqqatini tez ko‘chira oladilar va tezda aniq
qarorga keladilar. Biroq bu tip diqqat sohibi bo'lgan sportchilar tashqari-
dan qabul qilingan axborotning o ‘ziga xos tom onlarini kechikib qayta
ishlaydi. M asalan, sportchi xayolan oldindan aniq bir o ‘yinchiga to ‘pni
uzatishni m o ijallab q o ‘ygan b o ‘ladi, lekin raqib oxiigi daqiqada o ‘sha
o'y in ch in i to ‘sib q o ‘ysa, sportchi o ‘yin sur’atini pasaytirm asdan boshqa
o ‘yinchiga to ‘pni uzatish harakatini qiyinchilik bilan bajaradi. M ashhur
basketbol o'yinchisi U olt Frezer:
«Men bunday diqqat xususiyatiga ega
b o ‘lgan raqibni jonu dilim bilan sevaman»,
- degan ekan. Chunki bu
o ‘yinchi diqqatini faqat yaqinida turgan raqibiga yo'naltiradi, to'satdan
boshqa bir o ‘yinchi undan osonlik bilan to'p ni olib q o ‘yadi.
To'rtinchi tip — ichki tor markazlashgan diqqat
uzoq masofaga
c h o p ish d a , o g ‘ir atle tik a , u lo q tirish , suzish va ch id am lilik n i talab
q ila d ig a n b o sh q a sp o rt tu rla ri bilan sh ug‘ullan u v ch i sp o rtch ilarg a
m uvaffaqiyat keltiradi. E u n d ay diqqat sohibi b o 'lg an sp ortchi o ‘zining
jism oniy im koniyatini aniq baholay oladi, m usobaqada m asofani qanday
tezlikda chopib o ‘tishni aniq his qiladi, yuqori ko‘rsatkichlarga erishadi,
a m m o ular tashqi t a ’sirlam in g ichki salbiy his-tuyg‘ularidan saqlanishga
o d atlan ish i zarur.
Ich k i to r m arkazlashgan d iq qatga ega b o ‘lgan sp o rtch ilar psixologik
e g ilu v c h a n lik n in g y e tis h m a s lig i n a tija s id a , k u tilm a g a n d a ta sh q i
vaziyatning yoki raqibining taktik harakatlarini o ‘zgartirishi tufayli o ‘zini
te z d a o'nglab, m oslashib ola bilm asligi bilan ajralib turadi. Lekin irodali
s p o r tc h ila r o ‘z o ld ig a q o ‘y g an m aqsadig a erish ish u c h u n y u qo ri
is h c h a n lik n i o s h ira d i va g ‘a la b a g a e rish a d i. M a sa la n , biz sp o rt
k o ‘rsatkichlari va diqqati b ir xil b o ‘lgan ikkita suzuvchini taqqoslaym iz.
S h u la rd a n b irin c h i suzuvchi k a tta kuchlanish bilan m ashq qilishi,
m aqsadga intiluvchanligi, o ‘ziga ishonchi va his-tuyg‘usi kuchliligi bois,
m usobaqada yuqori k o ‘rsatkichga erishadi, ko'pchilik holatlarda g ‘alaba
q o zo n ad i. Ikkinchi suzuvchi h am katta kuch bilan m ashq qiladi, biroq
b a ’zan o ‘z kuchiga ishonm asligi tufayli, maqsadga erishishda ikkilanadi,
oldingi m ag'lubiyatdan vahim aga tushadi, natijada m usobaqada yutqazib
q o ‘yadi. Ichki to r m arkazlashgan diqqat egasi bo'lgan sportchi ko‘pincha
o ‘z raqibining yuqori m alakali sportchi ekanligini bilib qolsa, unga
g 'a la b a n i berishga tayyor b o ‘ladi, o ‘ziga nisbatan «qobiliyatsizm an»
degan xulosani chiqaradi. S h u n d an m a ’lumki, bir xil diqqat xususiyatiga
ega b o ‘lgan spo rtchilarn ing iroda sifati m ashq va m u so b aq alard a q an d a y
natijalarga erishuvida m u h im o ‘rin tutadi.
M usobaqa paytida ju d a nozik diqqat xususiyatlari h am m u rak k a b -
lashib ketadi. M asalan, g o lf o ‘yinini e n d i o ‘rganayotgan o ‘y in c h id a
birinchi navbatda katta hajm dagi tashqi m arkazlashgan d iq q atn in g yaxshi
rivojlangan b o ‘lishi ju d a m uhim dir. C hunk i bu sport turi o ‘y in c h id a n
bir vaqtning o ‘zida to 'p n i tushiradigan oysim on c h u q u rc h a n in g uzoq va
yaqinligini, sham olning y o ‘nalishini, qarshiligini, hav on in g zich lig in i,
o ‘zining jism oniy k uchini inobatga olishni talab etadi. G o lf o ‘yinchisi
b u n d a n s o ‘ng o ‘z id a k a tta hajm d ag i ic h k i m a rk a z la s h g a n d iq q a t
yordam ida tashqi ax b o ro tn i um um lash tirg an h o ld a, tash q i va ich k i
to ‘siqlarni inobatga olib, m usobaqa paytida taktik m asalalarni t o ‘g ‘ri
hal qiladi, o ‘zining real im koniyatlarini aniq va to ‘g ‘ri baholaydi, diqqatini
bir vaqtda tashqi va ichki t a ’sirlarga k o 'c h ira oladi.
S portchi d iq qatini b ir vaqtning o ‘zida yoki k etm a-k et zu d lik b ila n
b irtip d a n ikkinchi tipga k o ‘ch ira olsa, b u n g a o datlansa, m u so b aq ala rd a
jiddiy g ‘alabalarni q o ‘lga kiritadi. M asalan, sportch i tay y o rg arlik davri
diqqatini to ‘pni urushga q aratish i, u n d an keyin d iq q atin i ichki t o r
tipga k o ‘chirish orqali m usobaqadagi u m u m iy vaziyatiga t o ‘g ‘ri b a h o
berishi, m usobaqada xato qilm aslikning old in i olishi m u m k in . E n g
m uhim i, sportchi o ‘z d iq q atin i qisqa vaqt ichida, b ir tip d a n ik k in ch i
tipga k o ‘chirishga o d atlan ish i zarur. A gar sportchi d iq q ati eg ilu v ch a n
b o ‘lm asa, o ‘yinda ju d a k o ‘p xatolarga y o ‘l q o ‘yadi. M asalan , ich ki t o r
m arkazlashgan d iq q ati yaxshi riv ojlanm ag an b o ‘lsa, o ‘y in d a t o ‘p n i
uzatish yoki darvozaga y o ‘llashda xatosini tez anglab tah lil q ilish d a va
boshqa takrorlam aslik d a qiyinchilikka uchray d i. M u so b aq a p a y tid a
vaziyatga qarab sp o rtch in in g diqqati «torayadi», «kengayadi», tash q i
obyektda yoki fikrda yoxud sezgilarda d iq q atn in g m ark azlashu vi tu rli
shaklda b o ‘ladi.
B a’zan o dam o g ‘ir ishni bajarganida, ch a rch a g an id a yoki ta n id a
o g ‘riq paydo b o ‘lgan p ay td a diqqat qilayotgan ishni v a q tin c h a t o ‘x tatib
qo'yish haqida og oh lan tirish h am d a o rg anizm ni h im o y a qilish u c h u n
signal vazifasini bajaradi. A gar harakat davom etsa, odam da asabiylashish
ho lati vujudga kelad i. Bu signal sp o rtc h in in g m u so b a q a d a y u q o ri
ko'rsatkichlarga erishish m aqsadida tezkorlik bilan ishlash h is-tu y g ‘usini
v u ju d g a k e ltir a d i. B u n in g u c h u n s p o r tc h i o ‘z o r g a n iz m in i n g
chiniqqanligi yoki jism o n iy im koniyati haq id a t o ‘g ‘ri xulosa ch iq arish i;
xavfli vaziyatlarda o ‘zini t o ‘g ‘ri boshqarish u ch u n o ‘z o rg a n iz m in in g
«xohishiga» m uvofiq «M en boshqa bajarm aym an» degan flkrini «M en
bajarish im kerak» degan fikr bilan alm ashtira bilishi zarur. S hunday
h o la td a g in a sp o rtc h i o ‘z oldiga q o ‘ygan talabni bajara oladi. Tajribali
s p o rtc h ila r m u so b aq a jara y o n id a o ‘ziga buyruq berish, m ajburlash yoki
h a r xil obrazli fik rlard an , form ulalardan foydalanadilar.
T ish d o ktorlari inson organizm ida og‘riq paydo boMganida, diqqatini
b o sh q a o byektga k o ‘chirish yordam ida em as, balki kasalning diqqatini
h a r to m o n g a taq sim lash yoMi bilan og'riqni kasal ongida t o ‘xtatishga
m u v a ffa q b o ‘la d i. B a ’zi u z o q m aso fag a y u g u ru v c h i s p o r tc h ila r
org an izm id a paydo b o ‘lgan og‘riqni diqqat yordam ida miya m arkazidan
b o sh q a oyoq h arak atlarin i nazorat qilishga, q o ‘lning tirsak dan bukilgan
b u rc h ag ig a, nafas olish m aro m ig a ko‘chirish y o rd am ida pasaytirish
im k o n iy atig a ega boMadi.
S port faoliyatining sifatli boMishida, diqqatning hajm i, kengligi, kuchi
va barqarorligining aham iyati ju d a katta. Diqqat k o ‘lam i, kengligi yaxshi
rivojlangan o d a m la r za ru r boMgan axborotdan h am k o ‘p axborotni
o 'z ig a q ab ul qiladi va о 7lashtiradi. Bu ortiqcha vaqtni oladi va qisqa
vaqt ich id a b ir q arorga keiishda qiynaladi. M asalan, o ‘yinchi boMajak
m u so b aq ad a kutilad ig an barch a vaziyatni fikran hisobga ola boshlaydi.
L ekin sp o rtch i fikran son-sanoqsiz vaziyatlarni hisobga olganligi bois,
z a ru r boMgan vaziyatni y o ‘qotishi m um kin.
D iq q at tip lari e ’tiborga olin m asa, m urabbiy va spo rtch ilarn in g b ir-
b irla rin i tu s h u n is h la ri q iy in k e c h a d i: m u rab b iy yoki s p o rtc h ila r,
ja m o a d o s h la r i b ila n o ‘z a ro m u n o s a b a t o ‘rn a tis h d a q iy n a la d ila r.
M asalan , o ‘y inda basketbolchi ja rim a to ‘pini halqaga tashlag an ida t o ‘p
tu s h m a s a , u n in g sababini tah lil q ila olm asligi m u m k in . Ayni shu
v aziy atd a m urab b iy n in g diqqati tashqariga yo‘naltirilg an boMsa, bu
v aq td a u sh ogirdining faqat tashqi harakatlarini aniqlash bilan band
boM adi. J a r im a t o ‘pi tu s h m a g a n i sa b a b in i o ‘y in c h in in g ta s h q i
h a ra k a tla rid a n , y a ’ni to ‘pni ushlashi, oyoq q o ‘yishi kabilardan izlashga
h arak at qiladi. Lekin sp o rtch in in g kuchli ta ’sirchanligi, hissiyotliligi
to ‘pni ushlab tashlashda o ‘ziga ishonmasligi, vahim aga tushishi kabilarini
yaxshi tah lil qilib, boshqa xato qilm aslik yoMini o ‘rgatishda m urabbiy
qobiliyatsizlik qiladi. M urabbiy sportchining ruhiy sifatlarini, sportda
d iq q a tn in g ah a m iy atin i yaxshi bilsa, yuqorida aytilgan kam chiliklarga
yoM q o ‘ym aydi. D em ak, spo rtd a diqqat alohida aham iy atg a molik:
diqqat tip lari, diqqat va harakat uyg‘unligini bilish ham sportchi u chu n,
h a m m urabbiy u c h u n ju d a m uhim d ir.
|
