V r tin c h i su ru h sa
a v ia m o d e l, a v to m o d e l va s h u n g a o ‘xsh ash
konstru k to rlik q o biliyatlar bilan bog‘liq boMgan sp o rt tu rla ri kiradi.
S portning b u n d ay tu rlari sp ortchidan ta la n t va ijo d k o rlik q o b iliy at-
larini o ‘stirishni talab qiladi. S portchi o ‘zidagi ijodiy x ayoliy o b ra zlar
y o rdam ida yan gidan yangi aviam odel va avtom odel q u rilm alarin i ixtiro
qilish q ob iliyatlarini o ‘stirishga e ’tib o r beradi.
Beshinchi suruh
sport turlariga shaxm at va sh ashka k irad i. Bu spo rt
tu rlari bilan shug‘ullanuvchi sportchilarda fikrlash q o b iliy ati h am ish a
aniq m aqsadga q aratilgan, ixtiyoriy xarakterga ega boMadi. M a h o ra tli
shax m atch i o ‘yin paytida o ‘ta m urakkab, qiyin u su llarn i ra q ib id a n
an iq ro q , tezro q anglaydi. S portchi ongida hal etilishi ta la b q ilin ad ig an
m ulohazali xayoliy m asalalar va ularning yechim i te z -te z pay do b o ‘ladi.
S portchi o ‘yin jara y o n id a raqibining fikrini o ld in d a n te z sezadi, un i
vahim aga soladi, o g ‘ir vaziyatlarni vujudga keltirad i va te z -te z o ‘yin
taktikasini o ‘zgartirib turadi.
H ozirgi k u n d a eng qadim gi sport tu rla rid a n : c h o p is h , sak rash ,
uloqtirish, kurash kabilar zam inida yangi-yangi sport o ‘yinlari k o ‘payib
b o rm o q d a . S h u n in g d e k , suv c h a n g ‘isi, b a tu ta , b a d iiy va ritm li
gim nastika, m u zd a raqsga tushish, p arash u td an sak rash , suv tag id a
h am d a suv ustida suzish kabi ju d a ko ‘p sport tu rlari p ay d o boM m oqda.
B izning m illiy kurashim iz h am ja h o n sp ort tu rlari q a to rid a n o ‘zin in g
m unosib o ‘rnini to p m o q d a. 0 ‘zbek m illiy kurashi b o ‘y ich a b ir n ec h a
d avlatlard a ja h o n birin ch ilik m usobaqalari o ‘tkazildi. S o ‘nggi yillarda
o ‘zbek kurashiga b o ‘lgan qiziqish oshib, sp o rtn in g bu tu ri b o ‘y ich a
ja h o n
c h e m p i o n l a r i
y e tis h ib
c h iq m o q d a .
B u
e s a
b iz d a n
kurash ch ilarim izn i jism o n iy , ruhiy, taktik va texnik tayy orgarliklarini
y a n a d a riv o jlan tirish u c h u n a lo h id a ilm iy aso sla n g a n u slu b la rd a n
foydalanishni talab etadi.
S p o r tc h i o ‘zi se v g a n va s h u g 'u lla n a y o tg a n s p o r t t u r i d a n
m uvaffaqiyatlarga erishish u ch u n k u ch -g ‘ayratini toMiq ishga soladi,
o ‘zidagi b o r m ah o ra t va qobiliyatini nam oyish etad i. H a r b ir sport
tu rid a raqibdan ustun kelish, g ‘alaba qilish y o ‘llari tu rlic h a b o ‘ladi.
S portch ilarn in g yuqori k o ‘rsatkichlarga erishishlari u larn in g individual
x u su siy a tla ri va u m u m iy tay y o rg a rlik d a ra ja si; m o d d iy j i h a td a n
t a ’m in la n g a n lig i, o v q a tla n is h sifati va jis m o n iy riv o jla n g a n lig i;
sp o rtc h in in g jis m o n iy , ru h iy va m a ’naviy tarb iy a si h a m d a sp o rt
h arak atlarin in g takom illashganligi kabi om illarga bogMiq boMadi.
H o z irg i s p o rtd a re k o rd la rn in g y a n g ila n ib va o ‘z g a rib tu ris h i
sp o rtc h id a n m aksim al (yuqori) kuchlanish bilan m ashq qilishni talab
etad i. S p o rtch i bajaradigan h a r b ir harakatini to ‘g ‘ri idrok qilishi lo
zim . B uning uchun sp o rtch i organizm i har qanday qarshiliklarni y en-
g ishda ch id am li boMishi; baland va past tem p eratu rad a , turli sh aro it-
larda (m asalan, baland to g ‘larda) m ashq qilishga m oslashishi to ‘g ‘risida
fiziolog va psixolog olim larn in g ilm iy tajribalari, am aliy izlanishlari
n a tija la rig a asoslangan nazariy xulosalarga am al qilishi m aqsadga
m uvofiq. K o‘pincha yetarli tajribaga ega bo‘lm agan sportchilar jism oniy
m ash q larn i tez, m u n tazam , izchil va uzoq m u ddat bajarishga ruhiy
jih a td a n tayyo r em asligi sababli sport m usobaqasi jaray o n id a paydo
b o ‘ladigan tashqi va ichki qiyinchiliklarni yengishda turli xil t o ‘siqlarga
u ch ray d ilar. A yrim sp o rtc h ila r jism o n iy m ash q lar bajarish tem p in i
(su r’a tin i), ritm ini (m aro m in i) va ketm a-ketlik farqini to ‘g ‘ri idrok
qilish m alakalarining yaxshi rivojlanm aganligi (m asalan, 100 m etrga
yugurish jara y o n id a m asofani t o ‘g ‘ri idrok qilsa-d a, lekin m usobaqada
kuchli hayajon va vahim aga berilib, yugurish sur’ati va m arom iga e ’tib o r
b erm aslig i) bois, o ‘zin in g im koniy at darajasini hisobga o lm asd an ,
ch o p ish tezligini oshirib yuborishi natijasida tez charchab qoladilar.
S hu sababli m urabbiy sp o rtch ilarn i m usobaqada vahim aga berilm asligi
u ch u n m ash g ‘u lotlar jara y o n id a o ‘rtoqlik m usobaqalari uyushtirishi,
h a r xil m asofalarga vaqtga qarab ta k ro r va ta k ro r tezlikni oshirib
ch o p ish d a qadam larining uzunligiga e ’tibo r berishi, belgilangan m asofa
b o ‘ylab ch o p ish d a k u ch n i to ‘g ‘ri taqsim lash ham d a harakat va vaqtni
t o ‘g ‘ri idrok qilishga o ‘rgatishi zarur. Agar sportchi m axsus m ashqlarni
ta k ro r va tak ro r bajarsa, m asofa b o ‘ylab yugurishda vaqt va harakat
tezligi h am d a sarflanadigan kuchni t o ‘g‘ri taqsim lash m alakasini aniq
va p uxta egallab boradi. S portchi m usobaqada 800 m etrga yugurishni
m ashq qilm o qchi b o ‘lsa, b u n d an yaqin b o 'lgan 200 m — 400 m - 800
m — 1000 m - 1500 m m asofaga belgilangan vaqtga ko‘ra ch op ish ni
m ashq qilishi, 800 m etrga cho p ish d a kuch va tezlikni o ‘zi m ustaqil
idrok qilish darajasiga yetishi, m asofa b o ‘ylab yugurishda o ‘z kam chiligi
haq id a t o ‘g ‘ri fikr yuritishga odatlanishi lozim. S portchi 800 m m asofa
b o ‘ylab yugurishni m u n taza m ravishda m ashq qilishi natijasida chopish
tezligi oshadi, q adam larining uzunligi ham o ‘zgaradi, nafas olish su r’ati
yaxshilanadi. N atijada sportchi organizm ida psixofiziologik o ‘zgarishlar
paydo b o ‘ladi, m usobaqada o ‘z kuchiga ishonch hislari oshadi.
Bir q a to r sport tu rlarid a, ju m la d an , yengil va og‘ir atletika, suvga
sakrash, gim nastika, figurali u chish, kam on va to ‘p p o n ch ad an otish
m usobaq alarida yaxshi k o ‘rsatkichlarga erish ish n in g m u h im o m illa ri-
d a n biri sportchining b arch a y o ‘nalishlar b o ‘y ich a ruh iy jih a td a n ta y -
yorgarligidir. S huningdek, m usobaqa ja ra y o n id a b ajarilad ig an jism o n iy
m ashqlarning sifati, bajarilishi kerak b o ‘lgan h arak atlarg a d iq q a tn in g
m aksim al darajada yo ‘naltirilishi ham d a sp o rtc h in in g fikrlash q o b ili
yati ham g ‘alabaga erishish om illari hisob lanadi.
Ayrim sport m utaxassislari m usobaqada g 'a la b a qilish k o ‘p jih a td a n
sportch i jism o n iy sifatlarining yaxshi rivojlanganligiga bogMiq d eg an
g ‘oyani ilgari surm oqchi b o ‘ladilar. B iroq, b iz n in g c h a , sp o rtc h in in g
m usobaqad a g‘alaba qilishi yoki m ag'lubiyatga u c h ra s h in in g asosiy
sabablaridan yana biri uning ruhiy jih a td a n qay d arajad a ch in iq q an lig i
ham dir. Buni m urabbiylar unutm asligi kerak. M asalan, te n n isc h i t o ‘pga
diq q atin i ch alg‘itm asdan b arq a ro r ushlab tu ra olm asligi sababli ra k etk a
bilan t o ‘p n i qayta urolm ay qoladi. X uddi, sh u n in g d ek , b alan d lik k a
sakrovchi sportchi m ashqlarda plankaga (to ‘siqqa) urilish h o lati k e tm a -
k et so d ir b o ‘lib , v a h im a g a tu sh ish i, b e z o v ta la n is h i, o ‘z k u c h ig a
ishonm asligi va boshqa salbiy h is-tu yg‘ular t a ’sirida h arak atlarin i t o ‘g ‘ri
b o shqara olm ay qoladi. N a tijad a sp o rtch in in g ch o p ib kelib, d ep sin ib
sakrash h arak atlari q iy in la sh ad i, m u so b aq a yoki m a sh g ‘u lo tla rd ag i
k o ‘r s a tk ic h la r i p a s a y a d i. B u n in g u c h u n m u r a b b iy la r d a n s p o r t
m a s h g ‘u lo ti ja ra y o n id a p la n k a ( t o ‘s iq q a )g a u r ilm a s d a n s a k ra s h
m a sh q la rin i y a n a d a k o ‘p ro q ta k r o r - ta k r o r b a ja rtiris h y o rd a m id a
sp o rtch id a to ‘g ‘ri sakrash m alakalarini rivojlantirish ta la b q ilin ad i.
B archa sport tu rlarid a ruhiy tayyorgarlik bugungi k u n n in g do lzarb
m u am m o larid an biri b o ‘lib qolm oqda. M asalan, sp o rtn in g q ilichb ozlik
tu rid a ikki xil ruhiy tayyorgarlikka ega sp o rtch ilarn in g ikki xil jan g o v ar
ho lati, ikki xil irodaviy h arak atlari, ikki xil tex n ik va tak tik sifatlarin in g
takom illashgan h arak atlarin i kuzatam iz. H ar ikkala sp o rtc h in in g sovuq
qu ro llar bilan qisqa m u d d at ichida g ‘alaba qilishga intilishidagi m uskul
harakatlarining sezgirligi ularning psixologik jih a td a n tayyorgarligiga
bogMiq ekanligini k o ‘rsatadi. S huningdek, qisqa m asofaga yuguruvchi
va b o k s c h ila rn in g te z k o r h a ra k a tla ri, s u z u v c h in in g su z is h d a suv
qarshiligini yengish b ilan b o g ‘liq b o ‘lgan h ara k a tla rn i b ajarish dagi
m ahorati; uzoq m asofaga yuguruvchining harak atn i, vaqtni t o ‘g ‘ri idrok
qilish zam in id a boMajak m usobaqaga ru hiy jih a td a n tayy orgarlik ho lati
m uhim o ‘rin tutadi.
B archa sport turlarid a g o ‘zallik va nafosatlilik talab qilin ad i. B a’zi
bir sport m usobaqalari o'tkaziladigan joy estetik jih atd an talab darajasida
jih o z la n g a n b o ‘lm asa-d a, o ‘sha jo y d a m u sobaqa o ‘tkaziladi. Sport
am aliy o tid a kuzatiladigan bunday noxush vaziyatlar sp ortchining ruhiy
holatiga salbiy t a ’sir etishi m um kin. M asalan, og‘ir atletika yoki kurash
m usobaqalari ishtirokchilari u ch u n m usobaqaoldi tayyorgarlik m ay-
d o n c h a s in in g y o ru g ‘ boM m asligi, s h ta n g a yok i k u ra sh z a lin in g
m e ’m o rch ilik talablariga javob berm asligi, dam olish jo yin ing torligi
yoki d a m o lish u c h u n s h a r o itn in g y o ‘q lig i, k u ra sh g ila m in in g
yaroqsizligi, birinchi og‘irlikni raqibdan oldin ko‘tarish holatidagi ruhiy
kechinm a, raqibning boshlangMch og ‘irlikka bergan buyurtm asi va uning
b i r i n c h i
k o ‘ta r is h d a g i
n a tija s i,
s p o r tc h ig a
m u ra b b iy
yo ki
to m o sh a b in la rn in g m unosabati, sportchining shaxsiy qiziqishi bilan
jam o a a ’zolari o ‘rtasidagi o ‘zaro m u nosabatlarning to ‘g‘ri kelishi yoki
kelm asligi, sinov urinishining m uvaffaqiyatsizligi, birinchi urinishdagi
m a g ‘lu b iy a t, o g ‘irlik n i k u tilm a g a n d a yaxshi k o ‘ta rish id a g i ru h iy
o 'z g arish lar, sportchining shtangani k o ‘kragiga t o ‘g ‘ri va yengil olishi
yoki sh tan g an i k o ‘kragiga olishidagi xatolar, a w a l olingan jaro h a tn in g
ta ’siri, raqibga bergan bahosi va boshqa shu kabi hodisalar sportchining
ruhiy h o latig a salbiy ta ’sir etadi.
H a r b ir sp o rt tu rid a sp o rtc h in in g m usobaqalard a va m usobaqa
paytida bajariladigan harakatlarga tayyorgarlik ho lati tu rlich a boMadi.
M ash h u r g im nastikachilar m usobaqa paytida bajariladigan m ashqlarni
a m ald a b ajarish dan oldin o ‘sha m ashqlarni fikran bajaradilar. G im nast
m ash q n i bajarish k o ‘prigining eng chekka burchagida harakatsiz, ko ‘zi
yarim yopilgan ho latd a turadi. Labi qisilgan, qoMi pastga tashlangan
h o la td a b a rm o q la rin i sekin h a ra k a tla n tirg a n d e k boMadi. S p o rtch i
x a y o lid a o ‘zini sp o rt an jo m in i sh a rtli u sh lay o tg an d e k his q ilad i,
bajaralad ig an h am m a m ashqlarni ongida rejalashtiradi: qoMlarining
tag ig a h a lq a k eltirilay o tg an d ek o ‘zini xuddi halq aga ch iq q an d e k ,
ta s a w u r etadi; bajariladigan barch a m ashqlarni ongida, fikrida xayolan
toMa aks ettirg an id an so ‘ng, m ashqni am alda bajarishga kirishadi.
M urabbiylardan shogirdlarda h a r bir m ashqni tez va aniq idrok
qilish xususiyatlarini o ‘stirish; sp o rtch id an esa h a r bir sport turiga xos
jism oniy m ashqlarni bajarishda alo h id a sezgirlik, h ar bir m ashqni tez
va aniq idrok qilish xususiyatlarini rivojlantirish talab qilinadi. M asalan,
b alan d lik k a sakraydigan s p o rtc h ila r o ‘zlari k o ‘tarilg an b alan dlik da
boMadigan ju d a kichik, qisqa m asofa yoki daraja (santim etr)dagi h ar
b ir o ‘zgarishni sezish ham da balandlikdan o ‘tish uch un zarur boMgan
h a r a k a tla rn i k o ‘rib idro k qilish m alak a va k o ‘n ik m a la rin i p u x ta
o ‘zlashtirishlari lozim . U la r an a shundag ina jid d iy m u vaffaq iy atlarn i
q o ‘lga kiritad ilar, m usobaqalarda g‘alabaga erish a d ila r. A n a sh u n d a
gina vestibulyar sezgirligi yaxshi rivojlangan g im n a stik a c h i h a r b ir ay-
lanm a harak atn in g elem en tlarin i gim nastik sn a ry a d la rd a t o ‘g ‘ri, an iq
va tez idrok etadi, am alda m ah o ra t bilan b ajara o ladi. A g a r g im n as-
tik ach id a vestibulyar sezgirlik yaxshi rivojlan m ag an b o ‘lsa, sp o rtch i
harakat koordinatalarini bajarishda juda q o ‘pol xatoliklarga y o i q o ‘yadi,
h a tto , m ashqlard an zo 'riq ib , boshi aylanish d arajasig ach a y etib b o ra
di. O g‘ir atletikach i jism o n iy m a sh q la rv a sp o rt m u so b aq asi ja ra y o n id a
1-2 kilogram m og‘irlikdagi farqni aniq, to ‘g ‘ri idrok qilishi, z a r u r b o ‘lgan
ogM rlikni k o ‘ta ris h d a m u sk u l h a ra k a ti s e z g ir lig id a n fo y d a la n is h
m alakasini o ‘zlashtirishi kerak.
«S port psixologiyasi» fanida uzoq yillar d av o m id a m uskul h arak at
sezgilari to ‘g ‘risida deyarli ilm iy izlanishlar olib b o rilm ag an lig i, m azk ur
sezgilar «noaniq sezgi» sifatida o ‘rganilm aganligi sababli b u sezgilar
haqida yetarli darajada ilm iy m a ’lum otlarga ega em asm iz. V ah o la n k i,
sp o rtc h ila r su byektiv(ichki) sezgilari y o rd a m id a tu rli h a ra k a tla rn i
bajarishlarida barcha muskul guruhlarining ishtirok etishini yaxshi anglab
yetishlari zarur.
H a r q an d a y sport tu rid a h arak at m a s h q la rin i ta k o m illa s h tiris h
yordam ida g'alabaga erishiladi. M asalan, bok schining jangga tayyorgarlik
darajasi aynan him oyalash harak atlari bilan an iq lan a d i. H im o y a qilish
h a ra k a tla rig a n afaq at shaxsiy h im o y a la r ( t o ‘sis h la r, q a y ta ris h la r,
qochishlar, og‘ishlar, ortga og‘ishlar va boshqa harak atlar), balki alohida
qarshi va javob zarbalari h am kiradi. A gar h im o y a qilish h arak atlari
qarshi hujum ga aylanm asa, qarshi h arak atlar raqib h u ju m in i t o ‘xtatish
m aqsadida q o ‘llaniladi. B okschilarda h im o y alan ish u c h ta b o sq ich d a
davom etadi: birinchi bosqich gavda yordam ida, ikkinchi bosqich q o ‘llar
y o rdam id a, uch inchi bosqich oyoqlar y o rd a m id a am alga oshiriladi.
B okschining him oyalanish harakatlari q o ‘llar y o rd a m id a 50 foizni,
oyo q lar yordam ida 29,6 foizni, gavda y o rd a m id a h im o y alan ish 20,4
foizni tashkil etishi aniqlangan. Bokschi tayyorlov h arak atlarin in g katta
qism ini ald am ch i h arak atlar (79,7 foiz) tash k il etad i. S h u n in g d e k ,
«manyovr» harakatlari m iqdori 17,0 foizni, «razvedka qilish» harakatlari
u m u m iy m iq d o rn in g 3,3 fo izn i tashkil e ta d i. « R a z v e d k a q ilish »
harakatlarining aham iyati ju d a katta bo‘lib, ular raqibning yaxshi ko‘rgan
h arak at va h o latlarin i, k uchli zarbasi m aso fa sin i, ja n g o lib borish
xususiyatini, jism on iy tayyorgarligini an iq lash u c h u n ju d a asqotadi.
B okschining tayyorlov h arak atlarid a raqibiga ruhiy t a ’sir ko ‘rsatish
h a m d a m a ’lum d arajad a ja n g n i keskinlashtirish kabi u su llar h am
q o 'llan ilad i. Bu vaziyatlarda k im d a-k im turli xil jan g o v ar vositalardan
yaxshiroq foydalana olsa, o ‘sha g 'o lib bo‘ladi.
| 