Nazorat uchun savol va topshiriqlar

SPORT MUSOBAQASI PSIXOLOGIYASINING
TAVSIFI YA TAHLILI
S p o rt boshqa faoliyat tu rlarid a n o ‘z subyekti his-tu y g 'u larin in g o ‘ta 
ju n b u sh g a kelishi va kuchli hayajonlanishi bilan farqlanadi. Sportdagi 
b e lla sh u v la r, o lish u v lar, ulard a faqat kuchli t a ’sirlan ish n i vujudga 
k e ltirib g in a q o lm asd an , m u so b aq ad a ishtirok etay o tg an ju d a k o ‘p 
q a tn a sh u v c h ila rd a , ju m la d a n , to m o sh ab in la rd a ham hayajonlanish, 
x u rsa n d lik va xafa b o ‘lish kabi his-tu y g ‘ularni vujudga keltiradi. Turli 
xil sp o rt m usobaqalari m illionlab kishilarni o ‘ziga jalb qila oladi ham da 
kish ilard a m avjud b o ‘lgan eng yuksak his-tuyg‘ularni uyg‘otib yuboradi.
S po rtch ilard ag i em otsional harakatlar sport m usobaqalari jarayonida 
v u ju d g a k e la d i. H a ra k a tn in g k u c h la n is h d in a m ik a si ra q ib b ilan
m usobaqalashishda katta kuchlanish va qiyinchiliklarni yengishda paydo 
b o ‘lad ig an irodaviy faollik, sp ortchining o ‘z oldiga q o ‘ygan m aqsadiga 
erishishida ko'rinad i. Bularning barchasi sport faoliyati jarayonida paydo 
b o 'la d i. Y uqori kuchlanish bilan em otsionallik h olatin ing o ‘zgarishi: 
x u rsa n d ch ilik b ilan xafagarchilikning alm ashinib turishi yoki, aksincha, 
q a ra m a -q a rs h i o ‘zgarish, y a ’ni g ‘azablanish o ‘rn ini yana g ‘alabaga 
is h o n c h , x u r s a n d c h ilik , y ax sh i k ay fiy a t va b o s h q a e m o ts io n a l 
x u su siy atlar egallashi tabiiy holatdir. Aynan shu holat spo rtchi ruhiy 
h o la tin i boshqarish m uam m olarin i keltirib chiqaradi.
S p o rtc h ila rd a m ashq va m usobaqa jaray o n id ag i o ‘zgarishlardan: 
yurak faoliyati, nafas olishdagi farqlar, h ar xil o g ‘riqlar, chidam sizlik, 
n o x u sh tu y g ‘u lar, k o ‘p terla sh , m uskullardagi b io to k la r, en do krin
re ak siy alar bilan b o g ‘liq turli xil em otsional o ‘zgarishlar aniqlangan. 
S p o rt insondagi faol ruhiy k o ‘tarinkilik va xafagarchilikni, sportchining 
e m o tsio n a l tayyorgarligini, b u tu n organizm idagi b o r im koniyatlarni 
m u so b aq a jaray o n id a nam ayon etish im konini beradi. S portchining 
em o tsio n a l holatini startdan oldin yuqori darajaga ko‘tarilishi (m asalan, 
uzoq va qisqa m asofaga yuguruvchilarda, bokschilarda), m uskullarining 
k atta tezlik d a ishlashi natijasida yurak urishi tezlashadi, tom irlaridagi 
q o n n in g yurishi tezlashadi. Shuningdek, aniq faoliyat jarayonida vujudga 
kelgan his-tu y g ‘u lar bajariladigan harakatlar natijasiga katta t a ’sir etadi. 
Bu spo rtch in in g ishchanligini oshiradi, organizm ining faoliyat jarayonini 
te z la s h tira d i, sp o rtch in in g xulq-atv o rin i yaxshilaydi, ichki harakat 
m o tiv larin i o 'stira d i, m usobaqada g ‘alabaga erishishini t a ’m inlaydi. 
S p o rtch in in g kuchlanishli em otsional tuyg‘ulari va m usobaqalaiga ruhan 
tay y o rg arlig i jism o n iy m ash q lar va turli sport o ‘yinlari jara y o n id a
104

shakllanib boradi. S huningdek, sp o rtch ilard a o ‘rinli g ‘a z ab lan ish yoki 
m ag‘rurlik va t o ‘g ‘rilik kabi sifatlarning kam ol to p is h i u la rd a m u - 
sobaqalashish ishtiyoqini oshiradi.
«Sport psixologiyasi» fani sp o rtch ilarn in g m a h o ra tin i sh a k lla n ti- 
rish, m usobaqalarda q atnashish im koniyatini vujudga k eltirish va k e n - 
gaytirish, m usobaqalarga ru h a n tayyorlash uslublarini ish lab c h iq ish d a
faol ishtirok etadi. Shu ja ra y o n d a sport fanlari b ilan h a m k o rlik d a , 
quyidagi m u am m o larn in g ilm iy-nazariy, psixologik aso slarin i ishlab 
chiqadi:
1) sp o rtch ilar ruhiyatiga sport faoliyatining t a ’sirin i o ‘rg anish ;
2) s p o rtc h ila r d a y u q o ri is h c h a n lik n i v u ju d g a k e ltiris h h a m d a
m usobaqa ja ra y o n id a o ‘z in i-o ‘zi b o sh q arish , c h id a m lilik n i o sh irish
uslublarini ishlab chiqish;
3) spo rtch in in g m uso b aq ad an oldingi va m u so b aq a jara y o n id a g i 
ruhiy holatin i o ‘rganish;
4) noqulay ruhiy h o la td a n , vahim adan chiqib ketish u slu b larid an
foydalanishga odatlantirish.
S p o rtch ilar o ‘tgan sport m usobaqalarida q o ‘lga k iritg an g ‘alab alari 
bilan xotirjam b o ‘lib q o lm asd an , m u n tazam ravishda o ‘tk azilad ig an
sport m ashg‘uloti va m u sobaqalarida yuqori koT satk ich larg a erishish 
uchun o ‘zlarini ruhan tayyorlab borishlari lozim . S p o rt am aliy o tin in g
keyingi natijalariga ilm iy asosda y ond ashilsa, sp o rtc h in in g o ld in g i 
m usobaqalarda k o 'rsa tg an natijalariga q arab , uning y aq in k u n la rd a
b o ‘ladigan m u sobaqalarda q an d a y k o ‘rsatk ich larg a erish ish i h a q id a
tajrib ali m u tax assislar h am a n iq xulosa ch iq a rish g a o jizlik q ilad i. 
M usobaqalarda yuqori natijalarga erishib yurgan s p o rtc h ila r o d atd a 
o ‘zlarini kuchli sp o rtch ilar qatoriga q o ‘yadilar. B iroq, k u tilm ag a n d a 
shu kuchli sportchi bilan birga m ashq qilib yurgan, sport m usobaqalarida 
b iro r m arta h am ijobiy natijaga erisha olm agan sp o rtch i b ir q a n c h a 
vaqt o ‘tg an d an so ‘ng m usobaqalarning b irida yuqori natijaga erishib, 
kuchli sportchilar qatoridan jo y oladi. B unday hodisalar sport faoliyatida 
te z -te z uchrab turadi. B inobarin, m urabbiydan h ar qaysi sp o rtch i bilan 
bir xil m unosabatda b o ‘lishga odatlan ish, ularga k o ‘zlan g an m aqsadga 
erishish y o ‘llari haq id a b ir xil t o ‘g ‘ri k o ‘rsatm a va m a sla h a tla r b erib 
borish talab qilinadi. M urabbiy sportchida shunday ishonch tu g ‘d irm o g ‘i 
lozim ki, sportchi jism o n iy m ashq va m u sobaqalar ja ra y o n id a h a r kuni 
ichki ruhiy faollik va m ah o ra t kasb etib, sport ustaligi k o ‘rsatkichlariga 
erishish darajasiga k o ‘tarilsin.

S p o rtc h ila r o g ‘ir sharo itlard a o ‘z in i-o ‘zi b oshqarish ham d a aqliy, 
ru h iy va jism o n iy im koniyatlarini oshirish uslublaridan t o ‘la foydalana 
bilishga, ularni am aliy faoliyatlarida qo'llay olishga yoshlik davridan 
b osh lab odatlanishi lozim. Buning uchun sportchilar o ‘z a ’zolari faoliyat 
funksiyalarining xilm a-xil q onunlarini bilish asosida o ‘z in i-o ‘zi boshqa­
rish; aqliy, ruhiy va jism oniy im koniyatlarini oshirish uslublarini am aliy 
sp o rt faoliyatining eng m u h im sharoitlarida q o ila y bilishi kerak. Bu 
u slu b larn i bilish aqliy m eh n at unum dorligini oshirishd a, ruhiy va jis­
m o n iy faollik darajasini o ‘stirishda, insonni kam olga yetishuvida m uhim
ah a m iy a tg a ega. Bizga shunisi m a ’lumki sp o rtch ilar hozirgi sportda 
« au togen ch a» m ashq qilish orqali ichki ruhiy im ko niy atlard an to ‘la 
foydalanishga erishm oqdalar.
S p o r tc h ila r n in g s ta r td a n o ld in g i ru h iy h o la tin i m u ra b b iy la r, 
fiziologlar, psixologlar k o ‘p yillardan buyon o ‘rganib kelm oqdalar. Lekin 
sp o rtc h ila rn in g sta rtd a n oldingi ruhiy tayyorgarlik h o lati haqidagi 
k o ‘plab m u a m m o la r, m asala la r shu kun g ach a m aq sadg a m uvofiq 
ravishda ishlab chiqilm agan yoki ilmiy hal qilinm agan. Psixolog olim
Z. M yu ller ayrim risola va m aqolalarida xalqaro sport m usobaqalarida 
sportch ilarn in g qoniqarsiz ko‘rsatkichlari faqat ularning jism oniy, texnik 
y o k i ta k tik tayyorgarligigagina b o g 'liq b o ‘lm asd an , balki u larn in g 
m uso b aq ad an oldingi ruhiy tayyorgarlik holatiga ham b o g ‘liq ekanligini 
b irm u n c h a batafsil tu sh u n tirib berishga erishgan.
S p o rtc h in in g m usobaqa jaray o n id ag i ruhiy h ayajon lan ish holati 
xilm a-xil shakllarda n am oyon b o 'lad i. U larning m u sobaqadan oldingi 
yuqori darajadagi ruhiy tayyorgarlik holati qiyin vaziyatlarda ham o ‘zini 
tu ta bilishi h am d a o ‘zini t o ‘g ‘ri boshqarishida k o ‘rinadi. S portchining 
m usob aq ad an oldingi ruhiy holati uning oldingi turli xil m usobaqalarda 
erish g a n m u v affaq iy atlarig a k o lp jih a td a n b o g ‘liq b o ‘ladi. A yrim
o lim la r n in g fik ric h a , m iy ad a h osil b o 'lg a n o 'r ta c h a q o ‘z g ‘alish 
m usobaqada yuqori natijalarga erishish im konini beradi. Agar miyadagi 
q o ‘zg‘alish start olish vahim asi darajasigacha yetib borsa, q o ‘zg‘alish 
y u q o ri b o ‘lib , s p o r tc h in in g m u s o b a q a d a g i n a tija la ri q o n iq a rs iz
k o 'rsatk ich lar bilan yakunlanadi. S portchining m usobaqaga tayyorgarlik 
holati asab tizim ining ta ’sirchanligiga ham bog ‘liq b o ‘ladi. A.S. Puni 
fikriga asoslanib sp ortchining startga tayyorgarlik holatini quyidagi uch 
turga ajratib ko‘rsatish m um kin: 

Download 3,76 Mb.