‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o L iy va ‘r ta m a X s u s ta’l im V a z ir L ig I y. M a s h a r I p o V sport psixologiyasi

yonini yanada go ‘zalroq qilishi, sp o rtch ilarn i o d a m la rn i eh tiy o t q ilish
va sevishga o d atlan tirish i, ularnin g aqliy va m a ’naviy h is-tu y g ‘u la rin i 
yanada o ‘stirishi, sp o rtch ilard a keng q am ro v li d u n y o q a ra sh n i ta rk ib
to p tirish i, ularni insondagi g o ‘zallikni h is qilish kabi fazilatlarg a ega 
b o ‘lishga o d atlan tirish i lozim .
S portchi xarakterin in g rivojlanishi faol sp o rt faoliyati ja ra y o n id a
h am d a jism oniy m ashq harakatlariga b o g 'liq rav ish d a so d ir b o ‘ladi. 
Sport faoliyati ja ra y o n id a sportchilarga xos b o 'lg a n x a ra k te r-x is la tla r 
niho y atd a xilm a-xil b o ‘lib, bu x arak ter-x islatlar s p o rtc h i ru h iy a tin in g
h am m a tom on lari bilan uzviy bog‘liq h olda sh akllan adi. U sp o rtc h in in g
harak atlarid a, q iliqlarida, fe’l-atvorida ta k ro rla n ib tu rad i. S h u b ila n
birga, xaraktern ing ayrim xislatlari sportch i ru h iy a tin in g b iro r jih a tid a , 
ayniqsa ravshan n am o yon b o ‘ladi. M asalan, sp o rtc h in in g o ‘ziga b o ‘lgan 
ta la b c h a n lig i, ta n q id iy q a ra s h i, fa h m i, fa ro s a ti, k u z a tu v c h a n lig i, 
xushyorligi sin g ari x a ra k te r x islatlari s p o r tc h in in g a q liy va s p o rt 
faoliyatida yaqqol sezilib turadi. S portch id ag i q u v n o q lik , m e h rib o n lik , 
sportdagi h ar q an d ay adolatsizlik va n o h aq lik larg a n isb atan sezgirlik
singari sifatlari k o 'p ro q sp ortchining h issiy o tlarid a o ‘z aksini to p a d i.
Ba’zi bir sp o rtch ilar irodasining b o ‘shligi yoki x a ra k te rin in g zaifligi 
tufayli arzim agan to 's iq va k am ch iliklarni h a m yenga oim aydi. B u n d ay
s p o r tc h i l a r q o ‘r q o q , j u r ’a ts iz b o ‘lib , o z g in a q i y i n c h i li k y o k i 
m uvaffaqiyatsizlikka du ch kelsalar, o ‘zla rin in g qilay o tg an m a sh q la rin i 
m a ’lu m b ir m u d d a tg a c h a t o ‘x ta tib q o ‘y a d il a r , o ‘z q a r o r l a r i n i
o ‘zgartirad i, ko ‘zlagan m aqsadidan voz kech ish u c h u n h a m ta y y o r 
b o 'lad i. U lar sport faoliyatida talab qilingan d arajad a sabo t, s a b r-to q a t, 
m ato n at va ch id am k o ‘rsata olm aydilar. B unday sp o rtc h ila r y uraksiz, 
dangasa, «ko‘ngli b o ‘sh» bo ‘ladilar. U larning x atti-h arak atlarin i, o d atd a, 
o ‘z la rid a n k o ‘ra k o ‘p ro q sh a ro it id o ra q ila d i. B u n d a y x a r a k te rli 
sp o rtch ilar um idsizlikka moyil b o ‘lib, sport tu rla rin i te z -te z o ‘zg artirib
tu rad ilar, lekin b iro rta sport tu rid a n yaxshi k o ‘rsa tk ich la rg a erish a
olm aydilar, chu nki ularda iroda va q a t’iyat y etishm ay di. U la r h a m m a
v a q t, h a m m a y e rd a , h a m m a s p o r tc h ila r d a fa q a t sa lb iy , y o m o n
to m o n la rn ig in a k o 'r a d ila r xolos. U la r o ‘z la rid a g i b a rc h a sh ax siy
kam chiliklarga m urabbiylar aybdor deb hisoblaydilar. B unday xarakterli 
sp o rtch ilar beparvo, k o ‘ngilchanlikka m oyil boMishadi. M u ra b b iy lar 
b u n d ay x a ra k te r xislatlariga ega b o ‘lgan s p o rtc h ila r b ila n a lo h id a
tarb iy av iy ishlar olib b o rish i va s p o rtc h in in g x a tti-h a ra k a tla rid a g i 
yaram as qiliqlam i y o ‘qotishga, aksincha, u lard a ijobiy, foydali o d a tla m i

m ustah k am lash g a yordam b eradigan vositalarni izlab to pishlari lozim.
S portchi xarakteri tu g ‘m a, doim iy va o'zgarm aydigan xususiyat emas. 
H a r b ir s p o rtc h in in g x a ra k te ri ijtim oiy m u h it, sp o rt fa o liy a ti va 
m usobaqalar t a ’siri bilan ta ’lim va tarbiya jarayonida yoki o ‘z - o ‘zini 
tarbiyalash vositasida taraqqiy qilib, o ‘zgarib boradi. Shu sababli h ar bir 
sportchi m a ’lum yoshdan boshlab, o ‘z xarakteri va uning ayrim xislatlari 
u ch u n o ‘zi javobgardir. S portchi o ‘z xarakterini tarbiyalashda yaxshi 
fazilatlar va olg‘a yetaklovchi barhayot g'oyalam i o ‘zida m ujassam lantirib 
b orm o g ‘i lozim . Shu bilan bir vaqtda sportchi o ‘z xarakteridagi salbiy 
ji h a tla r n i ta n o lis h i, k a m c h ilik la rig a iq ro r boM ishi z a ru r. 0 ‘z 
kam chiliklarini o ‘zi tan olishi sp ortchi xarakterining ijobiy jihatidir. Bu 
sportchin i o ‘z in i-o ‘zi tarbiyalash yo ‘!iga boshlaydi. 0 ‘z kam chiliklarini 
ko ‘ra bilm agan sportchi g ‘alaba qilisnga, o ‘sishga, kam olotga erishishga 
va yaxshi sportchi b o ‘lib yetishishga layoqatsiz b o ‘ladi.
S p o rtch in in g shaxs sifatida rivojlanishi m urakkab va uzoq davom
etadigan jaray o n d ir. C hunki bir avlod sportchilar to m o n id an egallangan 
x ususiyatlar ikkinchi avlod sportchilariga o 'ta d i va ular to m o n id a n
o ‘zlashtiriladi. S h uning u ch u n h a r kungi tarbiyaviy faoliyat kelajakni 
n azarda tu tg an holda olib borilishi kerak. Sportchi o ‘zin i-o ‘zi tarbiyalash 
jara y o n id a o ‘z in i-o ‘zi n azo rat qilishi, o ‘z in i-o ‘zi kuzatishi va o ‘zi- 
o ‘ziga b a h o berishi alo h id a aham iy atg a ega. 0 ‘z i-o ‘ziga b a h o berish 
jarayoni sp o rtch in in g o ‘z im koniy atlarini hisobga olgan h o ld a u yoki 
bu m aqsadn i q o 'y ish b ilan b o g ‘liq. 0 ‘z i-o ‘ziga t o ‘g ‘ri b a h o berish 
s p o rtc h id a m a ’naviy q o n iq ish h issin i kam ol to p tira d i, o ‘z q a d r- 
q im m atin i ardoqlashga, o ‘z qadr-q im m atiga ishonishga yordam beradi.
M urabbiy sportchiga tarbiyaviy t a ’sir k o ‘rsatish jara y o n id a uning 
t a ’sirchanligi va hissiyotini h am hisobga olishi kerak. C h un ki ularning 
o ‘zgarishi sabablari tashqi t a ’sirlar bilan bir qato rda sp o rtchining o'ziga 
h am b o g ‘liqdir. Affektiv reaksiyalarning paydo b o ‘lish q on un iy atlarin i 
anglash va u larn i t o ‘g ‘ri hal etish uslublarini bilish sp o rtch i xulq- 
atvoridagi ijobiy jih a t — axloqiylikni t a ’m inlabgina qolm ay, turli qiyin 
va janjalli vaziyatlardan chiqishiga yordam beradi. S huningdek, bunday 
bilim larga egalik sportchiga o ‘z ruhiy salom atligini saqlab qolishga 
h am im k on beradi.
S p o rtch ilarn in g g uruh va ja m o a d a , o ‘zlari yashab tu rg an jam iy atd a 
qabul qilingan axloqiy talab larn i ad o etishlari boshlang‘ich m a ’naviy 
h islard an tark ib to p g an m u rak k a b , serm azm un va kuchli hislarga; 
o ‘rtoqlik va d o ‘stlik hislariga; m uh ab b at, rashk, yoqtirm aslik, nafrat

h is la r ig a ; in s o n p a r v a r lik , v a t a n p a r v a r lik h i s l a r i g a ; i s h c h a n l i k
m u n o sa b a tla rig a , h u q u q va b u rc h la r te n g lig ig a a s o s la n ish i lo z im . 
S huningdek, sp o rtch ilar m ashq, m ashg‘u lo t va m u so b a q a la rd a b iro r 
g ‘arazli, xudbin m aq sad n i k o ‘zlam asligi; ja m iy a t foydasiga b o ‘la d ig a n
ishlarni bajarayotganlarida yuksak m a’naviy hislarga t o ‘lib -to sh ib , b u n i 
o ‘zlari u ch u n baxt deb bilishlari kerak. S p o rtc h in in g m a ’naviy b u rc h
hissi sport m ashg‘uloti va o ‘qish jara y o n id a yan ad a k o ‘p ro q , x ilm a -x il 
h o la tla rd a n am o y o n b o ‘ladi. Sport a m a liy o tid a sh u n a rsa a n iq k i, 
sportchilarni o ‘qitish va tarbiyalash jaray o n id a m urabbiy va o ‘q itu v ch ila r 
h am isha tashvish, xursandlik va m am n u n iy at his q ilad ila r. B u n d a n
tash q ari, yuksak m a ’naviy m a s’uliyat u larn in g zim m asid a b o ‘ladi.
S p o rtch ilar k ec h irad ig an m a ’naviy h islar shaxsiy tu y g ‘u lar, y a ’ni 
sp o rtch in in g shaxsiy x atti-h arak atig a b o g ‘liq b o ‘lgan h islar b ila n g in a
c h e k la n ib q o lm ay d i. S p o rtc h id a g i m a ’n aviy h is la rn in g x u s u s iy a ti 
s h u n d a n ib o r a tk i, k is h ila r n in g x a t t i - h a r a k a t i j a m i y a t a x lo q iy
m e ’yorlariga m uvofiq b o ‘lgan taqdird ag ina u x u rsand b o ‘lad i, b u x a tti- 
h a r a k a tla r ja m iy a t a x lo q iy m e ’y o rla rig a n o m u v o fiq b o ‘lg a n id a
g 'a zab lan ad i.
S p o rtc h ila rd a g i ta sh a b b u sk o rlik u la rn in g b o s h q a s p o r tc h ila r d a
tu g ‘ilgan hislam i o ‘z tuyg‘u-kechinm alaridek qabul qilish q o b iliy atlarida 
h a m ifo d ala n ad i. S p o rtc h ila r k ish ilarg a x ay rix o h b o ‘lib , u la rn in g
xursandchiligiga va g ‘a m -g ‘ussasiga, d o 's tla ri va ja m o a d o s h la rin in g
d ushm anlariga nisbatan g ‘azab va nafratiga sh erik b o ‘lish d an o ‘zlarin i 
chetga to rtm aydilar.
Y u q o rid a g i firk la rd a n kelib c h iq ib , s h u n d a y x u lo sa c h i q a r s h
m um k in k i, sp o rtch in in g b a rc h a individ u al-p six o lo g ik h u su sisy atlari 
a s o s a n s p o rt fa o liy a ti ja r a y o n id a n a m a y o n b o ‘la d i. X a r a k t e r , 
te m p e ra m e n t, q o biliyat va qiziqish k ab ilar sp o rtc h in in g in d iv id u a l 
xususisyatlaridir. S p o rtc h ila r turli sport faoliyatlarida, m a sh g ‘u lo tla rd a
b iro r m ashq yoki sport o ‘y inlarini tez yoki sekin b ajarish larid a ta k tik
x arak atlar rejasini am ald a k a tta m aho rat bilan nam o y ish e tish d a b ir- 
b irlarid an farq qiladilar. M asalan, b ir sp o rtch i 100 m etrli m asofaga 
sekinroq chopsa, ikkinchi b ir sportchi bu m asofani tezlik d a yugurib 
o 'ta d i. Ayrim sp o rtch ilarn in g sport faoliyati sam arali b o ‘lsa, b o sh q a 
bir sp o rtch ilarn in g faoliyat natijalari k utilganid ek sam ara b erm ay d i. 
S p o rtc h ila r faoliy atin in g m an a shu x ususiyatiga k o ‘ra , in d iv id u a l- 
psixologik xususiyatlari farqining o ‘ziga xos jih a tla rin i an iq lash «S port 
psixologiyasi» fanining m u h im vazifalaridan biri h isob lan adi.

T ab iiy k i, sp o rtch ilar h ar xil tem p eram en tli b o ‘lib, ularnin g h ar biri 
g ‘alabaga o ‘z y o ‘li bilan boradi. Jam oada hech q ac h o n 6 ta .b ir xil 
g im n a stik a c h i b o ‘lm aydi, h ar q an d ay holatda ham hech kim birov- 
n in g eng yaxshi sifatini tak ro rlay olm aydi. H ar xil fazilatlarni o ‘zida 
t o ‘la m a ’n o d a b irlashtira oladigan gim nastikachilar haq id a orzu qilish 
m u m k in xolos. A lb atta h ar b ir gim nastikachi hal qiluvchi daqiqalarda 
b arch a sportchilarga xos yorqin jih atlarn i to ‘liq nam oyon etishga harakat 
q i la d i. B ir g im n a s tik a c h i m u s o b a q a j a r a y o n i d a o ‘z k u c h va 
im k o n iy a tla rin i shoshilm asdan q a t’iyat bilan safarbar qila boshlaydi. 
Ik k in c h isi dalil, g ‘alabaga c h a n q o q , m usobaqalashish xususiyatlari 
b a r q a ro r b o l ib , o ‘z kuchiga ishonadi. U chinchisi sabotli, t o ‘rtinchisi 
o ‘ta c h id a m li, b e s h in c h is i y u m sh o q , jo z ib a li va sh u b ila n birga 
te m p e ra m e n tli, oltin chisi serzavq va ochiq k o'ngilli, ettin ch isi kuchli, 
m a to n a tli, dadil va h.k.
H a r b ir sport turi m ash g 'u lo tlar va musobaqa jaray on id a sportchining 
ta k tik m a h o ra tin i o sh irib b o rish u ch u n m a ’lum ta la b la r q o 'y a d i. 
M a s a la n , b o k s c h id a n rin g d a ra q ib in in g ta k tik h a r a k a tla r in in g
o ‘zgarishiga qarab, unga qarshilik k o ‘rsatish usullarini o ‘zgartirib borish 
ta la b q ilin a d i. Ja m o a d a g i in tiz o m sp o rtc h id a n o ‘z h issiyo tlari va 
x o h is h la rid a n tiy ilish n i, b ay d a rk a q ay ig 'in i esh k a k b ilan h aydash 
m u v o z a n a tn in g h a r q anday buzilishiga sp ortchinin g o ‘z vaqtida y o ‘l 
q o ‘ym asligini talab qiladi. Bu talablarni ixtiyoriy ravishda o ‘zgartirish 
m u m k in e m a s , c h u n k i u la r o b y e k tiv s a b a b la rg a , y a ’n i fa o liy a t 
m a z m u n ig a b o g 'liq b o ‘ladi. S h u n d ay ekan, b a rq a ro r va o ‘zgarm as 
te m p e ra m e n t tipiga ega boMgan sportchi o'zining asab tizim i dinam ikasi 
k u c h in i m a ’lu m sp o rt fa o liy a tin in g sh a rtla rig a va m u rab b iy n in g
ta la b la rig a q and ay qilib m oslashtira oladi?
B u n in g m u m k in b o ‘lgan y o ‘llaridan biri shuki, a w a lo , sportchi 
te m p e ra m e n tig a m os keladigan sport turini tanlashi kerak. M asalan, 
sp o rtn in g p arash u td an sakrash, avtom obil va m otospo rt turlari bilan 
s h u g ‘u lla n is h m e la n x o lik u c h u n n ih o y a td a q iy in y o k i b u n d a y
tem p e ra m e n tg a ega boMgan alpinistda to ‘satdan paydo b o ‘ladigan, xavfli 
va qisqa vaqtda hal qilish, yechim in i topish talab qilinadigan m urakkab 
v az iy a tla rd a o ‘zini boshqarish og‘ir kechadi.
T e m p e ra m e n tn in g ayrim jih atla rin i qism an qayta tarbiyalash orqali 
un i sp o rt faoliyati talablariga m a ’lum darajada m oslashtirish m um kin 
b o ‘ladi. M asalan, sportchida yuksak faollikni uyg‘otadigan ju d a qiziqarli 
m a s h g ‘u l o t d a x o le r ik n in g v a z m in lik d a r a ja s i x u d d i s a n g v in ik

te m p e r a m e n tli s p o rtc h ila rn ik id e k b o siq b o ‘la d i. F u tb o l o 'y in id a
m elanxolik o ‘z vazifasini c h u q u r his qilgani tufayli o ‘ziga xos b o ‘lgan
xavotirlanish xususiyatlariga qaram ay, o ‘yinda sangvinik darajasida tak tik
m ah o ratin i k o ‘rsatishi m um kin. D em ak, te m p e ra m e n t m o slash u v n in g
bu y o ‘li h a m c h e k la n m a g a n d ir. C h u n k i ju d a q iy in s h a r o itla r d a
tax m in an , o ‘ylab k o ‘rm asdan va tayyorgarliksiz ju d a te z h a ra k a t qilish 
lozim b o ‘lib qolgan taq d ird a , te m p e ta m e n t x ususiyatlari en g c h u q u r 
va faol hissiyotlarning t a ’siriga qaram ay n am o y o n b o ‘lishi m u m k in .
S p o rt m a sh q la ri va so g ‘lo m la sh tiris h ta d b irla r i y o rd a m i b ila n
m elanxolikning ishonchliligini oshirish m u m k in . B iroq ta sh q i h ay o t 
s h a r o itla r i va ta rb iy a g a b o g ‘liq h o ld a t e p e r a m e n t n i n g h a m m a
xususiyatlarini o ‘zgartirib boMmaydi. Sport faoliyatining individual uslubi 
sp o rtc h i u c h u n x a r a k te rla r va m u v affaq iy atli n a tija g a e r is h is h d a
m aqsadga m uvofiq b o ‘lgan harak atlar usuli va y o ‘Iining in d iv id u al 
tizim idir.
S p o rtc h i in d iv id u a l u slu b in in g ta rk ib to p is h s h a r tla r id a n b iri 
te m p e r a m e n t x u s u s iy a tla rin i h iso b g a o lis h d ir . S p o r tc h i o ‘y in d a
tem p eram en tg a k o ‘p jih a td a n m os keladigan h arak atn i bajarish usullari 
va y o ‘llarini tan lay d i. T em p e ram en tg a eng m os k ela d ig a n h a ra k a t 
usullari va y o ila ri tem p eram en tg a sabab b o ‘lgan, k o ‘p in c h a m u tlo q o
ix tiy o rsiz va b e h u d a ja v o b b e rish fo r m u la la rig a h a m d a h a r a k a t 
xusisyatlariga b o g ‘liqdir. M asalan, m uvozan atsiz xo lerik g im n astik a 
snaryadlarida taqiqlang an harak atn i fikran xo tirad a saqlab qolish u c h u n
sangvinikka q aragand a a n c h a k o ‘p m arta m u tla q o b eix tiy o r va b e h u d a
qaram a-qarshi harakatlarni bajaradi. M elanxolik sp o rtch i m uso b aq ad an
oldin o ‘z kuchiga ishonm asligi, bezovtalanishi va x av o tirlan ish i tufayli 
o ‘yin usullarini bajarishda ixtiyorsiz ravishda xatolikk a y o ‘l q o ‘yadi, 
u n in g m u s o b a q a d a o ‘z in i o ‘n g lab o lis h i j u d a q iy in k e c h a d i. 
T em p e ram en tg a b o g ‘liq b o ‘lgan xuddi m an a sh u n d ay individual uslub 
m o to s p o rtd a , a v to m o b ilc h ila rd a , a k r a b a tc h ila r va sh u k a b ila rd a
kuzatiladi.
S p o rtc h id a in d iv id u a l u slu b n in g ta rk ib to p is h id a e n g m u h im
sh artlard an biri sp o rtch i bajarayotgan jism o n iy m ashq h arak atlarig a 
ongli, ijodiy m u n osabatda boMishidir. A gar sp o rtch i m u so b aq ad a eng 
yaxshi natijalarni q o ‘lga kiritishga yordam b eruv chi q ulay u su llarni 
qidirsa, an a sh und agina individual uslub yuzaga kelishi m u m k in . S po rt 
faoliyatida individual uslub m ahoratli sp o rtch ilard a, c h e m p io n la rd a
yaqqol nam ay on boMishi kuzatiladi.

S p o r tc h in in g in d iv id u a l x u su siy atlari sp o rt fa o liy a tid a o ‘zaro
ch a m b a rsch a s bog‘liq holda nam o y o n bo'ladi. T em p eram en t insonning 
oliy n erv faoliyatining funksiyasi hisoblanib, tu g ‘m a va ayni vaqtda 
rivojlanuvch andir. Q ob iliyatlar esa bilim , k o ‘nikm a va m alaka ortti- 
rish y o ‘li bilan rivojlanib boruvchi individual-psixologik xususiyatlar 
sirasiga kiradi. S p o rtch in in g m uayyan bir qobiliyati va iste’dod daraja- 
si u n in g m a ’lum sport tu rid a bilim va ko‘nikm a hosil qilish tezligi 
darajasi bilan belgilanadi. S portda nazariy bilim olish va am aliy k o ‘nikm a 
hosil qilish esa o ‘z navbatida, qobiliyat va iste’dodning yuzaga chi- 
qishiga, o ‘sishiga sabab b o ‘ladi.
B i r o r - b i r s p o rt tu r i b o ‘y ic h a fa o liy a t s a m a ra s i j i h a t id a n
sp o rtc h ila rn in g qobiliyat darajasi h a r xil b o ‘ladi. Ba’zi sp o rtch ilar 
o ‘zla rin in g yuksak darajali qobiliyat lari bilan boshqa sp ortch ilardan
ajralib tu ra d i. B undaylar m a h o ra tli, qobiliyatli, talan tli spo rtch ilar 
h iso b lan ad ilar. S p ortchining qobiliyati uning layoqati asosida m uhitga 
b o g 'liq ravishda, olayotgan jism o n iy yuklam alariga h am d a psixologik 
tayyorgarligiga, shuningdek, sportchining o ‘z ustida ishlashi bilan bog‘liq 
h o ld a o ‘sib, kam ol to p ib boradi.
S portch id ag i qobiliyatlar uning b arch a ruhiy jaray on larida nam oyon 
b o ‘ladi. S p o rtch i qobiliyatining tarkib topishida qiziqish m uh im o ‘rin 
tu tad i. S p o rtchidagi tak tik h arak atlar, vaqtni tez va harak atn i to ‘g ‘ri 
idro k etishi uning qiziqishi orqali faollashadi. Jism o niy m ashqlar va 
h arak atlarn in g yuqori darajada bajarilishida xayol va tafakkur m uhim
o ‘rin t u t a d i . Q iz iq ish jis m o n iy m ash q va s p o rt m a s h g ‘u lo tla ri 
jara y o n in in g kuchli va b arq aro r b o ‘lishiga yordam qiladi. S p ortchining 
g 'a la b ag a intiluvchanligini oshiradi, uning g ‘ayratiga g ‘ayrat q o ‘shib, 
tash ab b u s k o ‘rsatishga, faol harakat qilishga, ijod etishga, yangidan 
yangi tak tik h arak atlar yaratishga undaydi. S p ortchilarda g ‘alabaga 
b o ‘lgan h issiy o tla r va q iz iq ish la rn in g kuchliligi b ilim , m alaka va 
k o ‘nikm alarn i ongli va m ustahkam o ‘zlashtirishning m uhim shartidir. 
S h u n in g u ch u n m urabbiy o ‘z shogirdlaridagi m a’lum bir sport turiga 
oid m avjud qiziqishlarni hisobga olishi, sportchi qiziqishlarining qanday 
o ‘sib borayotg an lig in i kuzatib b orishi, shogirdlari sport faoliyatida 
b a rq a ro r, m ustahkam qiziqish paydo qilishga harakat qilishi zarur. 
S p o rtc h ila rn in g in dividual qiziqish va qobiliyatlari u larn in g sport 
faoliyatlari jaray o n id a yana m ustahkam lanib boradi.
D iqqat sp ortchi faoliyati aqliy jarayon ining sifatini ta ’m inlaydigan 
ich k i fa o llik d ir. S p o rtc h in in g m ash q larn in g b a rc h a e le m e n tla rin i

bajarishidag i h a ra k a tla ri h a m d iq q at ish tiro k i b ila n s o d ir b o ‘ladi. 
M asalan, m ash h u r k aratech ilar, qisqa vaqt d av o m id a b ir n e c h ta h u ju m
uslublari yordam ida ju d a k o ‘p harakatlarni tez va an iq b ajaradilar. 
K aratechi agar h a r b ir m ashqni bajarganida d iq q atin i faq at b ir ob y ek t- 
gagina qaratib harakat qiladigan b o ‘lsa, m u so b aq ad a b o sh q a m u h im
obyektlar sportchi diqqatidan tashqarida qolib ketadi. Bu h o lat sp o rtch i- 
ga noqulay vaziyatlar yuzaga keltiradi. S portch i k uchli m ark azlash gan
d iqqat bilan to ‘pni nishonga urishi yoki t o ‘pn i ja m o a d a g i o ‘z sherigiga 
to ‘g ‘ri uzatishi bilan b ir vaqtning o ‘zida raq ib la rn in g o ‘yin jo y larin i 
alm ashtirib turgan harakatlarini ham doim o diqqat b ilan ku zatib turishi 
kerak. Yosh o ‘yin ch ilar bilan ishlayotgan m u rab b iy lar sh o g ird larin i 
keng m arkazlashgan diq q atn i yaxshi rivojlantirish o rq ali b ajarila y o t- 
gan h a r b ir h a ra k a tn i o ‘zlari h a m d iq q at b ila n k u z a tib b o rish g a
odatlantirishlari zarur.
S portchi h a r b ir d aq iq ad a diq q atin i tashq i va ichk i ob yek tlarg a 
yo ‘naltirib turadi. B a’zi sabablarga k o ‘ra kuchli xayajonlanish natijasida 
fikran m o ‘ljallangan reja o ‘zgargan h o latlard a s p o rtc h in in g tex n ik yoki 
tak tik vazifalarni hal etish id a diqqat alo h id a o ‘rin tu ta d i. S p o rtch i 
ichki h is-tu yg‘ularini q attiq n az o rat qilgan h o ld a d iq q a tin i ta sh q a rid a
b o ‘layotgan hodisalarga yo ‘naltirishga o 'rg anishi m aqsadga m uvofiqdir. 
A gar sportchi diqqatini ichki obyekt (xalaqit berayotgan fik r)d an tash qi 
obyekt (m usobaqa jaray o n i)g a k o ‘chira olm asa yoki k ech ikib k o ‘chirsa, 
raqibining taktik fikri va harak atlarin i kechikib idrok qiladi. N a tijad a 
sportchi m urakkab tak tik m asalalarni t o ‘g ‘ri hal q ilishd a q iy nalad i, 
sergaklik va ishchanlik harak ati, y a’ni xavfli vaziyatlard a o ‘zini t o ‘g ‘ri 
boshqarish va nazorat qilish qobiliyati pasayib ketadi. S p ortch i d iqq atin i 
m uhim obyektga y o ‘naltirishi bilan birga, boshqa h ara k a tla rn i h am
d iq q a t b ila n k u z a tib b o r is h i, jis m o n iy m a s h q h a r a k a t l a r i n i
a v to m a tla sh tirish d arajasig a y etk az ish i, m u so b a q a p a y tid a k u c h li 
b arq aro r m arkazlashgan diq q atn i vujudga keltirishi kerak.
Iro d av iy d iq q a ti yaxshi riv o jlan m ag an s p o rtc h ila r n in g d iq q a ti 
m usobaqa paytida tashvishlanishi va vahim aga tushish i natijasida tez 
torm ozlanadi, diqqat hajm i torayadi, sportchiga xos m axsus q o biliy atlar 
pasayib ketadi; tu rli-tu m a n salbiy fikrlarning vujudga kelishi o q ib atid a, 
tashqi axborotlarni qabul qilishga xalaqit berad i. S p ortch i m usob aqada 
yuqori natija ko ‘rsatgan h o latin i, shuningdek, m ag 'lu b iy ati sabablarini 
o ‘zi tahlil qilishga o datlansa, sportchi diqqati yaxshi rivojlanadi va 
b o ‘lajak m usobaqalarda faol ishtirok etish im koniyatiga ega b o ‘ladi.

A m erikalik m ash h u r ruhsh u n o s M. N aydiffer to m o n id a n sportda 
t o ‘rt tip d iqqat mavjudligi aniqlangan:
1. lch ki keng m arkazlashgan diqqat.
2. T ashqi keng m arkazlashgan diqqat.
3. T ashqi to r m arkazlashgan diqqat.
4. lch ki to r m arkazlashgan diqqat.

Download 3,76 Mb.