Nazorat savollari:
1. Logistik funksiyalar nimalardan tashkil topadi?
2. M oddiy oqimlarni boshqarishda qanday masalalar yechiladi?
3. M oddiy oqimlarni boshqarishda qanday korxona va tash-
kilotlar ishtirok etadi?
4. M oddiy oqimlar harakatini tashkil etishda korxonaning qaysi
bo‘limlari ishtirok etadi?
26
2. LOGISTIK TIZIMLAR
2.1. Logistik tizimlar va ularning turlari
Hozirgi kunda logistik sistemalaming o ‘ziga xos belgilariga
qarab
har xil ko‘rinishdagi variantlari ishlab chiqilgan, ulardan biri
3-resmda ko‘rsatilgan.
Logistik sistem alar
M akrologistik
f
^
Global
M ikrologistik
M a’muriy,
hududiy
bo‘linishi-
ga qarab
Obyektning
funksional
belgisiga
qarab
J
V
J
V
'"Ш
!
,
m m
t logistik
^
-Tuman
-Korxona
M w a liH
-Tumanlararo
to‘plami
jftalqaro logistik
-Shahar
-Soha
M amalari
-Regional
-Sohalararo
HVNMkonti-
-Viioyat
-Savdo
■Mtal
-Regionlararo
-Harbiy
-Respublika
-Institutsion
-Respublikalar-
-Transport va
: ,
aro
hokazo
Biznes
tashkilotlar
(korxonalar)
Ichki
Tashqi
-BoMimlar
tarkibi
-Jismoniy
taqsimlash
-Distribyutsiya
-Ta’minot
Integrallashgan
5 - rasm. Logistik sistemalaming turlari
27
Rasmdan ko‘rinib turganidek, logistik sistemalarni ikki guruhga
ajratish mumkin: makrologistik va mikrologistik sistemalar.
M akrologistik sistemalarni makroiqtisodiyot, mikrologistik siste
malarni mikroiqtisodiyot o ‘rganadi. «Макго» qo‘shimchasi «katta»
degan m a’noni anglatadi, demak mikrologistikada kichik masshtabli
iqtisodiy voqeliklar o‘rganiladi.
M akrodarajada moddiy oqimlar bir zanjir bo‘yicha to‘g ‘ridan-
to ‘g‘ri bir necha o ‘ziga mustaqil b o ‘lgan korxonalardan o ‘tib boradi.
Bu korxonalarning man'faatlari har doim ham bir - biriga mos
kelavermaydi (har bitta korxona qolganlariga qaraganda k o ‘proq
foyda olishga intiladilar).
Yuqorida bayon etilganlarni y o ‘lovchi tashuvchi transport
misolida ko‘rib chiqaylik.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Avtomobil transporti to ‘g ‘ri-
sida»gi Qonuni 7- moddasiga binoan m a’muriy bo‘linishiga qarab
tashishlar:
a) shaharda tashish; b) shahar atrofida tashish; d shaharlararo
tashish; e) xalqaro tashishlarga bo‘linadi. Bu tashishlarda har xil
mulkchilikka mansub bo‘lgan transport vositalari qatnashishi
mumkin. Toshkent shahrida yoMovchilarni tashishni tashkil etish
jarayonini makrologistik sistema deb qarab chiqaylik. Toshkent
shahrida
yo‘lovchilar
tashish
bilan
Toshshahartransxizmat
aksiyadorlik kompaniyasi tasarrufidagi davlat korxonalari bo‘lgan
metro va tramvay depolari, ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari
tasarrufidagi avtobus saroylari va mas'uliyati cheklangan jam iyatlar
(avvalgi taksi saroylari) bilan bir qatorda mas'uliyati cheklangan
jam iyatlar ko‘rinishidagi boshqa y o ‘lovchi tashuvchi korxonalar
ham
faoliyat
ko‘rsatmoqda.
Sanab
o ‘tilgan
korxonalarning
man'faatlari bir-biriga har doim ham mos kelmaydi. Chunki har bir
korxona, har bir haydovchi boshqalariga qaraganda k o ‘proq
daromad, aniqrog‘i ko‘proq foyda olishga intiladi. Bu yerda
makrologistik tizimning asosiy maqsadi yo‘lovchilarga yuqori sifatli
transport xizmatini ko‘rsatish bo‘lib, eng asosiy samara - ijtimoiy
samaradir, y a’ni yo‘lovchilarni ko‘zlagan manzillariga o ‘z vaqtida
qiynalmay yetib olishi, barcha yo‘lovchilarga to‘g ‘ri kelayotgan
sarflanayotgan vaqtning iqtisodi va bu vaqtni boshqa maqsadlarga
b ag‘ishlashlari va hokazo. Makrologistik tizimning yana bir vazifasi
28
zararga ishlayotgan korxonalarga dotatsiya berishni tashkil etish va
ta’minlashdan iborat.
Toshkent shahrida yo‘lovchilar tashishni tashkil etishda
mikrologistik tizim deb alohida olingan korxonani ko‘rsatish
mumkin. Alohida olingan korxona mustaqil vazifalarni y a’ni o ‘ziga
tegishli bo‘lgan mahalliy masalalarni yechadi. Masalan, o ‘ziga
tegishli y o ‘nalishlarda (tenderda yutib
olingan) tashishlami
rejalashtirish va boshqarish, haydovchilar mehnatini tashkil etish,
yo‘nalishlarga transport vositalarini taqsimlash, texnik tasarruf
ko‘rsatkichlarini logistik boshqarish masalalari va hokazo).
Ikkinchi misol, makrologistik va mikrologistik sistemalarni yuk
tashish jarayonlarini tashkil etish va boshqarish jarayonlari misolida
ko‘rib chiqaylik.
Ilgarigi boshqaruv tizimida har bir korxona o ‘z mahsulotini
mustaqil ravishda ishlab chiqarar va unda to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri boshdan
oxirigacha moddiy oqimlarning harakatlanishi degan masala
o ‘rganilmas edi.
Muammoga logistik yondoshilganda ishlab chiqaruvchi korxo-
nadan boshlab to iste’molchigacha to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri o ‘tib kelayot-
gan materiallar oqimi oldindan loyihalashtirilgan va belgilangan
ko‘rsatkichlarga javob beradi. Buning natijasida tannarx, tovarlarni
yetkazib berish ishonchliligi va sifati kabi ko‘rsatkichlar optimal
qiymatidan kam farq qilar edi.
Korxonalaming xo‘jalik faoliyatiga mikrologistik yondo
shilganda korxonada imtiyozlarga ega bo‘lgan xizmat bo‘limi
tashkil etiladi. Bu bo‘lim tashqaridan kelayotgan moddiy oqimni to
sotilgunicha boshqaradi, y a’ni ta ’minot bo‘limiga kelib tushishi,
ishlab chiqarish sexlaridan o‘tishi, tayyor mahsulotlami omborda
saqlanishi va iste’molchilarga yetkazilishi. Bunday yondoshuvda
ehiqishdagi moddiy oqimlarning sifatini boshqarish mumkin
boMadi.
Mikrologistikaning asosiy vazifalariga quyidagilarni ko‘rsatib
o'tish mumkin:
-
ishlab chiqarish, ishlab chiqarish topshiriqlarini rejalashtirish,
ish sifatini nazorat qilish, mahsulot ishlab chiqarish rejasini
korxonaning ishlab chiqarish qismlariga ajratish;
29
- yetkazib beriladigan materiallarni bir joydan boshqa joyga
ko'chirish,
axborot
oqimlarini
tashkil
qilish,
mahsulotlarni
qadoqlash yoki taralarga jo y lash, saqlash, omborlarga joylashtirish,
ortish-tushirish vositalarini tanlash va yuboriladigan yuklarni
to ‘plash (butlash);
- marketing, moddiy rag‘batlantirish, moliya va haq to ‘lash,
foydani taqsimlash ishlarini bajarish;
- iste’molchilardan buyurtmalarni qabul qilib olish, mahsulot
yetkazib berishga buyurtmalarni
loyihalashtirish, zaxiralarning
optimal hajmini aniqlash hamda omborlarga joylashtirish va hokazo.
Umuman olganda moddiy oqimlarni logistik yondoshish orqali
boshqarishni ananaviy boshqarishdan farqi yuqoridagi misollardan
ko‘rinib turganidek, bir-biridan ajralib qolgan materiallar oqimi
zanjirini texnik, texnologik, iqtisodiy va uslubiy birlashtirish orqali
yagona tizim ga keltirishdan va yaxlit boshqarish funksiyasi deb
qarash ekan.
N azo rat savollari:
1. Logistik tizimlar necha turga bo‘linadi?
2. Qagday tizimlar makrologistik tizim lar deb ataladi?
3. Qanday tizimlar mikroldogistik tizim lar deb ataladi?
4.M akrologistik tizimlarning vazifalari nimalardan iborat?
5. M ikrologistik tizimlarning vazifalari nimalardan iborat?
2.2. L ogistik tizim konsepsiyasi (tam oyillari)
M oddiy oqimlaming o ‘ziga xos xusuiyatlari (tabiati)dan biri
shundan iboratki ular iste’molchilarga yetib kelgunlaricha ishlab
chiqarish, omborlar va transport kabi ta ’minlovchi va qo‘llab
turuvchi zvenolardan o ‘tadi.
Bunday sharoitda yangicha yanada mukammlashgan moddiy
oqimlar harakatini boshqarish texnologiyalarini ishlab chiqish va
amalga tatbiq etish kerak. Bunday texnologiyalar iste’molchilarga
kerakli mahsulotning sifatini buzmasdan, kerakli miqdorda va
belgilangan vaqtda eng kam xarajatlar evaziga yetkazib berishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Boshqacha aytganda bunday yangi
30
texnologiyalar «Logistika» fanining asosiy maqsadlarini amalda
yechishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
«Logistika» fanining yangiligi shundan iboratki, avvalo u
moddiy oqimlarni boshqarish foydasiga har xil xo‘jalik faoliyatidagi
imtiyozlarning o ‘rin almashinishiga olib keladi. Moddiy oqimlarni
boshqarishni yaxshilash uchun xo‘jalik faoliyatini takomillashti-
rishdagi tizimli yondoshuv logistikaning asosiy tamoyillaridan biri
hisoblanadi.
Logistikaning quyidagi asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqaylik.
1. Tizimli yondoshuv tamoyillarini amalga oshirish.
Turli-tuman mahsulotlar ishlab chiqarish, texnik-texnologik,
iqtisodiy-moliyaviy, axborot va shunga o ‘xshash jarayonlam i tahlil
etish va mukammallashtirish yo‘llarini ilmiy asoslash talabi bularga
tizimli yondoshuv nuqtayi nazaridan qarashdir. Shundagina tizim
faoliyatini uni tashkil etuvchi elementlar faoliyatlari va ular
orasidagi o ‘zaro ta’sir mexanizmlari vositasida aks ettirish mumkin
bo‘ladi.
Murakkab tizimlar nazariyasi jadal rivojlanayotgan fan yo‘na-
lishi hisoblanadi va uning tushunchalari, yondoshuv va konsep-
siyalari, modellari va algoritmlari tobora mukammallashtirilmoqda.
Hozirgi paytda murakkab tizim tushunchasining barcha olimlar
va mutaxassislar tomonidan tan olingan yagona ta’rifi mavjud emas,
ammo ko‘plab ta’riflar borki, ularda.murakkab tizimning u yoki bu
xususiyatlari o ‘z aksini topgandir.
Har qanday murakkab tizimni m a’lum bir obyektlar, elementlar,
kichik ichki sisfemalardan, ular va ularni xususiyatlari orasidagi
bog‘lanishlar yig‘ilmasidan iborat deb qarash mumkin. Keng
m a’noda tizim - uni tashkil etuvchi elementlar to‘plami bo‘lib,
mazkur elementlar m a’lum qonuniyatlar asosida o ‘zaro aloqa-
dorlikdadir.
Tizimli yondoshuv tizimni o ‘zaro bog‘langan va yagona bir
butunday
faoliyat
ko‘rsatuvchi ichki tizimchalar ko‘rinishida
qaraydi. Bunday yondoshuv quyidagi xususiyatlarga egadir:
•
tizimni tashkil etuvchi alohida tizimchalar mustaqil obyekt
| 