Nazorat savollari:
1. Avtomobil harakati parametrlarini GPS tizimi orqali qanday
qayd etish mumkin?
2. Birinchi marotaba shtrix kodlar qayerda taklif etilgan?
3. Dunyo bo‘yicha eng k o ‘p tarqalgan chiziqli shtrix kodlarga
qaysi kodlar kiradi?
4. Shtrix kodlardagi raqamlar nimani tavsiflaydi?
62
5.XARID LOGISTIKASI
S.l. Xarid logistikasining maqsad va masalalari
«Ishlab chiqaruvchi- yetkazib beruvchi- iste’molchi» logistik
zanjirida har bir ishlab chiqaruvchi moddiy resurslarni o ‘zidan
avvalgi yetkazib beruvchidan xarid qilib oladi. Korxona ishlab chi
qarish uchun kerakli meteriallar miqdorini o ‘zida ishlab chiqarila-
digan tovarlami sotishga b o ig a n talabga qarab rejalashtiradi.
Tovarlar turiga va miqdoriga bo‘lgan talabni bilish uchun bozor
konyukturasini oldindan bilishi (bozor iqtisodiyoti sharoitida ular
stoxastik ravishda o ‘zgarib turadi) kerak.
22 - rasm. Korxonani moddiy resurslar bilan ta ’minlash tartibi
63
Xaridlar miqdori m a’lum bir axborotlar asosida amalga
oshiriladi (22 - rasm)
A gar xarid qilinishi kerak bo‘lgan materiallar shu tartibda
aniqlansa, korxona uzluksiz va yuqori samara bilan ishlaydi .
xaridlarni boshqarish bosqichlari 23-rasmda ko'rsatilgan..
Resurslar
Iste’molchi so'rovi
23 -rasm. Xaridlarni boshqarishning bosqichlari
Bu yerda yana shuni ham eslatib o ‘tish kerakki, xarid qilinishi
kerak boMgan materiallar miqdori korxona ishlab chiqarayotgan
mahsulotlarga boMgan talabni qondirish (bajarish) qoidalariga
bog‘liq bo‘ladi va u quyidagi turlarga bo‘linadi:
- FIFO: «birinchi keldi birinchi ketadi» imtiyoz birinchi qabul
qilingan buyurtmaga beriladi;
- LIFO: «oxiri keldi- birinchi bo‘lib bajariladi» buyurtma eng
oxirida kelganiga qaramay birinchi boMib bajariladi;
- SPT: «eng qisqa operatsiya qoidasi» imtiyoz eng qisqa vaqt
ichida bajariladigan buyurtmaga beriladi;
- EDD: «bajarilish eng avval boMgan buyurtma qoidasi» eng
katta imtiyoz avvaldan bajarilishi mumkin bo‘lgan buyurtmaga
beriladi;
- MST: «eng kichik zaxira vaqti» bajarilish muddati bajarilishi
mumkin
boMgan
vaqt orasida zaxira vaqti y o ‘q
boMgan
buyurtmalarga beriladi.
Xarid logistikasi- bu korxonani moddiy resurslar: xomashyo
materiallari va tovarlar hamda butlovchi mahsulotlar bilan
64
ta’minlash jarayonida moddiy oqimlarni boshqarish faoliyatidir. Bu
faoliyat barcha turdagi moddiy resurslami tashkil etish, yetkazib
beruvchidan xarid qilib olish, tashib keltirish, qabul qilish, saqlash
va boshqa shunga o ‘xshash ishlarni qamrab oladi.
Xarid logistikasining asosiy maqsadlariga quyidagilami
ko‘rsatish mumkin :
- xomashyoni, materiallami va butlovchi qismlami belgilangan
vaqtda xarid qilib olishni ta’minlash;
- korxonani ehtiyojiga aniq mos keluvchi miqdorda materiallar
bilan ta’minlash;
- korxonani xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar sifatiga
bo‘lgan talablarini to‘liq qondirish.
Xarid logistikasi ikkiga xarid qilish va ta’minot jarayonlariga
bo‘linadi.
T a’minot bu xarid qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ta’minotchini
tanlash, ta ’minotchilarni baholash, muzokaralar olib borish, xarid
shartlarini kelishib olish, materiallami yetkazib kelishda ekspedit
siya, transportirovka va ularni qabul qilib olish hamda omborlarda
saqlashdir.
Xarid deganda korxonada ishlab chiqarilishi kerak bo‘lgan
mahsulotlar uchun zarur bo‘lgan barcha homashy, mahsulotlar ham
da butlovchi materiallami sotib olishni tashkil etish jarayoni
tushuniladi.
Bulardan ko‘rinib turibtiki xarid qilish jarayoni quyidagi asosiy
savollarga javob berishi kerak ekan:
- qanday xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar xarid
qilinishi kerak?
- qanday miqdorda xarid qilinishi kerak?
- kim (ta’minlovchi) ulami yetkazib beradi?
- xarid bozorini tadqiqot qilish va xaridlar qanday shartlar
asosida amalga oshirilishini hal qilish.
Bulardan tashqari logistika xaridlami ishlab chiqarish bilan,
korxona faoliyatini ta’minotchilar bilan birgalikdagi faoliyatini bir
tizimga birlashtirib o ‘rgandi.
Buning uchun xarid logistikasi quyidagi axborot va ularni
amalga oshirish maslalami ko‘rishi va hal etishi lozim.
65
Xarid logistikasining asosiy axborot masalalariga quyidagilami
ko‘rsatish mumkin:
- material resurslarga boMgan talabni aniqlash;
- xarid bozorini tadqiqot qilish;
- mahsulot va xizmatlaming qaysi birini «sotib olish yoki ishlab
chiqish?» savoliga javob topish;
- eng qulay yetkazib beruvchilarni (ta’minlovchini) izlab topish.
Amalga oshirish masalalari quyidagilardan tashkil topadi:
/
1. M oddiy resurslarni sotib olish strategiyasini ishlab chiqish va
ularga boMgan talabni bashorat qilish.
2. Potensial yetkazib beruvchilarning takliflarini qabul qilish va
baholash.
3. Yetkazib beruvchilarni baholash va tanlash.
4. Buyurtma miqdorini aniqlash.
5. Buyurtma berilgan materiallarning narxini kelishib olish va
yetkazib berish uchun shartnomalar tuzish.
6. M ateriallami yetkazib berishni muddatlari bo‘yicha nazorat
qilish.
7. Keltrilgan materiallarning sifatini tekshirish va omborga
ularni joylashtirish.
8. Keltirilgan material resurslarni ishlab chiqarish uchastkala-
riga yetkazib berish.
9. Omborda zaxiralar kerakli miqdorini saqlab turish.
3.
Xaridlani yetkazib beruvchilar, trnasportirovka qilish,
omborlashtirish, ishlab chiqarish hamda sotish jarayonlarini
integratsiyalash va muvofiqlashtirish:
- moddiy resurslardan foydalanuvchi boMimlar ishini toMiq
muvofiqlashtirish, ularning talabini tushunish;
- tomonlaming manfaatlarini
(kostruktorlar, texnologlar va
boshqa mutaxasislar) hisobga olgan holda himoyaviy o ‘rab*-
chirmash, taralash, har turdagi materiallami yetkazib berish,
muddatlami va narxlarni kelishib olish;
- yetkazib beruvchidan to korxonagacha material oqimlarini
yetkazib berishda qatnashuvchi tashkilotlarning faoliyatini keli-
shish;
- uzoq muddatga moMjallangan yetkazib beruvchilarni tanlash
va ular bilan kelishib olish.
66
Bu yerda yana shuni ham eslatib o‘tish joizki jami
xarajatlarning 50% gacha qismi ta ’minot ishlariga sarflanadi.
Shuning uchun ta’minot ishini ozgina takomillashtirish ham katta
samara berishi mumkin.
T a’minot jarayoni (logistikasi) uch xil usulda amalga
oshirilishi mumkin
1. Mahsulot onda-sonda ishlab chiqariladigan, katta gabaritli
bo‘lib omborlashtirish qiyin bo'lganidagi alohida buyurtma usuli.
2. Reja topshiriqqa asosan materiallar bilan ta’minlash- aniq
hisoblarga asoslangan usullar. Birlamchi ehtiyojga asoslangan
ikkilamchi va qo‘shimcha ehtiyojlar boshlang‘ich ma’lumotlar
sifatida foydalaniladi. Bunda quyidagi tushunchalardan foydalanildi:
umumiy brutto ehtiyoj- birlamchi, ikkilamchi va qo‘shimcha
ehtiyojlarning yig‘\ndisi. Bu ishlar zaxiralar miqdorini hisoblash
natijalari asosida amalga oshiriladi.
Zaxiralar uch turga bo‘linadi: ombordagi zaxira, mo'ljallangan
zaxira va sex zaxirasi.
Ombordagi zaxira- buxgalterlik hisoboti bo‘yicha mavjud
bo‘lgan va ishlab chiqarishga jalb qilinadigan materiallar miqdori va
u ikkiga bo‘linadi:
1) ishlab chiqarish dasturi bo‘yicha sexlarga ajiratilgan ammo
hali talab etilmagan materiallar;
2) hali olinishi mumkin b o ig a n materiallar.
M o‘ljallangan zaxira- ixtiyordagi foydalanilishga moMjallangan
materiallar miqdori.
Sex zaxirasi- ombordan ishlab chiqarish uchun sexga olingan
materiallar
3. T a’minot jarayonining uchinchi usuli - iste’mol qilinganligi-
ga qarab omborlarda qo‘shimcha zaxirani vujudga keltirish b o iib
iste’mol darajasi har qanday o ‘zgarganida ham yangi materiallar
yetib kelgunicha talabni qondirishga m o‘ljallangan zaxira miqdorini
aniqlash usuli.
T a’minotda «Sotib olish yoki ishlab chiqarish» masalasi.
Quyidagi shartlar mahsulotni sotib olish qulayligini belgilaydi:
- talab katta bo‘lmaganda;
- ishlab chiqarish quvvati yetarli bo‘lmaganda;
- kerakli kadrlar yo‘q bo‘lganida.
67
Quyidagi omillar mahsulotni korxona o ‘zida ishlab chiqarishi
qulayligini ko‘rsatadi:
- mahsulotga talab muqobil boMsa;
- mavjud asboblar yordamida mahsulotni ishlab chiqarish oson
bo‘lsa.
| 