VI. EKSPERIMENTAL TADQIQOT BOSQICHLARI
6.1 Eksperimental tadqiqot shartlari
Ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotning dastlabki bos-
qichida, asosan nazariy m asalalar k o iila d i. X ususan, m uam m oning
q o 'y ilish i, m avzuning dolzarbligi, tadqiqot m uam m osi, uning
m aqsadi, faraz, tadqiqot obyekti, predm eti, vazifalari ilmiy tad-
qiqotim izning nazariy qism ini tashkil qiladi.
Eksperim ental tadqiqotim izning bu bosqichi kirish qism ida
yoritiladi:
Kirish. M uam m oning q o'yilishi, asosnom a, m avzu dolzarbligi.
Kirish qism ida odatda m uam m oning dolzarbligi, m uam m oning
psixologiyadagi roli, qanday izlanishlar olib borilgan, nim alar, qaysi
tom onlar aniqlanm agan va kelgusida davom cttirilishni yoki bosh-
lang'ich izlanishlarni olib borishni talab qiladi. Psixologiya am aliyo-
tida oldingi izlanuvchilarning yechishga qaratilgan izlanishlarini
qaram a-qarshiligi ochiladi.
S o 'n g tadqiqot m uam m osi shakllanadi - belgisiz, kam o 'rg a-
nilgan, noaniq yoki psixologik jarayonn ing yetarlicha o'rganilm agan
dolzarb m asalasidir.
M uam m o-bu qandaydir m asalani yechishda m avjud bilim larning
yetarsizligi va yetarsiz bilim larni olish usullari noaniq paytda
yechilishi zarur vazifadir. Tadqiqot m uam m osi o 'z -o 'z id a n paydo
bo'lm aydi, u jam iyatn in g ilm iy-texnik, ijtim oiy-iqtisodiy zaruriyati
asosida am aliyot talabi va psixologiya fanlari taraqqiyoti natijasida
tu g ‘iladi.
Tadqiqot m aqsadi ish natijasida (m azkur jarayonning qanday
obyektiv qonuniyatlari aniqlangan, qanday yangiliklar kiritilgan)
erishilishi kerak b o 'lg an narsani k o 'z d a tutadi. Shu bilan birga
tadqiqot m aqsadi bilan tadqiqot vazifasini aniq fahm lab olish zarur.
Tadqiqot m aqsadi va vazifalari haqida aniq tushunchaga ega bo'Iish
uchun quyidagi m isolga qaraylik:
Yaxshi yashash (m aqsad) uchun - yaxshi ishlash (vazifa) kerak.
Bunday iborada jam iyatni har bir a ’zosining m aqsad va vazifasi
lo 'n d a va aniq ko'rsatilgan. B a’zida tadqiqot maqsadi m avzu no
m ining o ‘zidanoq aniqlanadi. Lekin oldiga qo 'y ilg an aniq m aqsadsiz,
sam arali ishlash m um kin emas.
Ikkinchi bosqich ham nazariy asoslarning tarkibi boMib, bunda
o ‘tkazilayotgan eksperim ental psixologik tadqiqotim izning kelajagini
belgilab beruvchi va o ‘z tasd ig ‘ini topishi lozim boMgan taxm in,
y a’ni farazni ham o 'z ichiga oladi.
Faraz.
Bu tadqiqotchining o 'z oldiga q o ‘ygati vazifasiga m um
kin boMgan javobini aniqlaydi. Faraz tuzish tadqiqotning m as’uliyatli
va qiyin bosqichlaridan biridir, shuning uchun tadqiqot ishlarida aniq
y o ‘l k o ‘rsatadigan m ash’al deb ataladi. Faraz ilmiy ishda tadqi
qotchining fikrini y o ‘naltirishda v a ish uchun zaruriy material
to ‘plashda keraklidir. O datda, faraz tuzilishi qouidagicha chizm ada
tuziladi: «agar buni shunday qilsam , u holda shunaqa psixologik
natijani kutsa boMadi».
Farazni to ‘g ‘ri tuzish uchun izlanilayotgan m uam m o sohasida
keng dunyoqarashga ega boMishi, ilm iy-m etodik ish bilan yaxshi
tanish boMishi zarur.
T adqiqotim izning uchinchi bosqichi nazariy m a’lum otlarga ega
boMgan holda eksperim ental tadqiqotga oMish bosqichidir. B unda
nazariy asoslarda ilgari surilgan faraz eksperim ental tarzda tekshi-
riladi, bunda tanlangan m etodikalar validligiga qarab qoMlaniladi,
y a ’ni m axsus va m uam m om izni yechishga im kon beradigan m eto-
dikalardan foydalanib faraz tekshiriladi.
T o'rtin ch i bosqichda esa olingan maMumotlar tahlil qilinadi va
xulosa chiqariladi. Shuningdek, ilgari surilgan farazning chin yoki
n o to 'g 'rilig i tekshiriladi.
Y uqoridagi m avzularim izda o‘zingiz guvohi boMganingizdek,
ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotlar o tk a z ish n in g birinchi
shartlaridan biri boMgan eksperim entni rejalashtirish ham da unga
q o ‘yilgan talablar haqida suhbatlashgan edik. B ugungi m avzuyim iz-
da esa, rejalashtirilgan eksperim entni uyushtirish jaray onida am alga
oshiriladigan qaydnom a yozish ishlari bilan tanisham iz. Q aydnom a
yozish - eksperim ent o 'tkazishning ikkinchi shartidir:
— eksperim ental faraz;
- m ustaqil ko‘rsatkichni aniqlash;
- eksperim ent sharoiti, o rg a n ila y o tg a n obyekt, m ash g 'u lo t o ‘t-
kazish vaqti va boshqalar;
- har bir m etodlarni q o ila s h ketm a-ketligi;
- eksperim ental farazni aniqlashdagi m a’lum otlarning analizi,
natijaning tahlili;
- shuningdek, sinaluvchilarning holati, faoliyati haqida har bir
faktlar e ’tiborga olinadi.
N atijalar tahlili va tadqiqot farazi b o 'y ich a xulosa.
Eksperim ental hisobot - eksperim ent o ‘tkazishning
uchinchi
shartidir.
H ar qanday eksperim entda eksperim ental hisobot aham iyatli
hisoblanadi. Bu jaray o n eksperim entatorga barcha m a’lum otlarni
y ig ‘ib, eksperim entni to ‘laligicha tavsiflashga yordam beradi. Oddiy
eksperim ent uchun keng talqinni joriy etgan xulosalarni berish ju d a
m uhim dir. H isobot yozilm aguncha eksperim ent toMaligicha tuga-
tilgan deb hisoblanilm aydi. Kundalik hayotim izda k o ‘pincha ajoyib
eksperim ental natijalarga erishamiz. M asalan, biror bir m uam m o
bo ‘yicha sizda savol paydo boMdi. 0 ‘sha savolga jav ob topish uchun
siz, albatta, dalillarni yigMshga tushasiz. A gar m azkur faktlar
faqatgina xotirangizda boMsa va verbal tarzda ifodalanm agan boMsa,
unda u siz ishlab chiqqan yoki izlab topgan dalillaringizni hech kim
foydalana olm aydi ham da o ‘zingiz ham shu faktlarni ozm i-ko‘pmi
xotirangizdan, esdan chiqarib yuborishingiz m um kin. A ynan m ana
shu eksperim ental m a’lum otlar hisobot tarzida ifodalanganda, bu
topilm alar hujjat sifatida as qotadi.
Talqin etish uchun m os uslubni tanlay olish zarur:
1. A sosiysi — eksperim ental hisobotni aniq yozish lozim.
2. H isobot standart qism larga boMinadi.
H isobotning bunday tarzda yoritilishi m uallifga m ateriallar tay-
yorlashga yordam beradi. H isobotning standart tuzilishi yordam ida
o ’quvchida m aqoladan kerakli m a’lum otlarni oson va k o ‘p vaqt
ketkizm ay ajratib olish im koniyati paydo boMishi m um kin. Q uyidagi
tavsifdan eksperim entni tavsiflash uchun ishlab chiqilgan m azkur
struktura m ahsuldor hisoblanadi. A gar ushbu strukturaga mos ra-
vishda yondoshilsa, tadqiqotchi bu eksperim entni m ustaqil takrorlay
olishi m um kin.
Q uyidagi eksperim ental hisobotning tarkibiy qism larini va funk-
siyalarini keltirib o'tam iz:
«M uam m o» qism ida o ‘rganilayotgan m uam m o haqida m a’lum ot
beriladi.
Q isqa m azm unda m u ailif nim a v a qanday ish bajarilganiigi v a
natijada, nim a olinganligi haqida qisqacha m a’lum ot beradi.
K irish qism ida nim a uchun eksperim ent o ‘ylab topilganligi v a
qanday m aqsadlar k o ‘zlanilayotganligi haqida gapiriladi.
«M etodika» qism ida eksperim ent qanday qilib o ‘tkazilganligi
haqida batafsil ta v sif beriladi. Ushbu qism ning m ateriallariga asos-
lanib, eksperim entni q ay ta o ‘tkazib k o ‘rish m um kin. Shuningdek,
m etodikaning tavsifi sodda tild a berilishi lozim.
«M etodika» b o ‘lim i o ‘z ichiga quyidagilarni oladi:
a) tekshiriluvchilam ing soni, ulam ing yoshi, jin si, eshitish da-
rajasi va hokazolar;
b) m aterial. E ksperim entni yoritishda kerakli b o ‘ladigan m a-
teriallar, m asalan, o ‘rganish uchun turli sh e’r yoki m usiqalar, top-
shiriqlar, k o ‘rgazm ali qurollar ushbu qism da yoritiladi;
d) uskuna-asboblar. B u yerda esa eksperim ental holatni tashkil
qilish uchun v a tekshiriluvchilam ing javoblarini yozib borish m aq-
sadidagi q o ‘llaniladigan uskunalar, eksperim entga m os uskuna-
larlam ing vazifasi k o ‘rsatiladi;
e) ishning borishi: bu yerda esa eksperim ent o ‘tkazishning
ketm a-ketlik bosqichlari ko'rsatiladi.
«N atija» b o iim id a tahlil qilinadigan m a’lum otlar, odatda, grafik
va bir necha jad v allard a beriladi. 0 ‘quvchiga aniqroq q ilib grafik va
jad v ald a nim alarga e ’tiborlarini qaratishlari lozim ligi tushunarli qilib
ko ‘rsatiladi. B irinchi o 'rin d a asosiy dalillar beriladi. BoMimda
natijalam ing b a ’zi bir sharhlarini berish m um kin. B undan m aqsad
o ‘quvchi ongiga natijaning um um iy m azm unini tushunarli qilib
yetkazishdan iborat. Shu bilan birga asosiy e ’tib o m i olingan aniq
faktlarga qaratish lozim .
«M uhokam a» b o ‘lim ida natija va xulosalar bay on qilinadi. S hu
ningdek, eksperim entdan olingan natijalar yetarlicha asosga ega
boMmasa, kelgusida shakllantirish y o 'lla ri taxm in qilinadi. K o‘pincha
m u ailif o ‘z eksperim entini ta ’riflab turib, undan oldingi eksperi-
m enti bilan b o g 'liq tom onlarini izohlaydi. Shuningdek, ilgariroq
m uam m oga oid adabiyotlarda ilgari surilgan g 'o y a la r bilan b o g ‘-
liqligi ko'rsatiladi.
«Snoska»larda q o ‘llanilgan adabiyotlar, bosib chiqarilgan ma-
teriallar, olib borilayotgan tadqiqotlar va qisqa tirajli ishlar yoritiladi.
U lar q o ‘llanilish tartibida beriladi. M aqola tek stida ular belgi bilan
k o ‘rsatilib, quyi qism ida m uallif ism i, sharifi k o ‘rsatilib, m os tartibda
№ yoziladi.
«F oydalanilgan adabiyotlar» boMimida adabiyotlar alfavit tar
tibda nashr etilgan yili, nashriyoti beriladi.
|