Poligonda
belgilari berilgan kattalikka ega bo'lg an sinovda
ishtirok etuvchilar sonini taqsim lashni nuqtalar va koordinatalar
bilan belgilaydilar: X belgisining, Y
aniq gradatsiya yoki nisbiy
chastotalar (belgilari ana shu gradatsiyalarda odam lar sonining butun
tanlab olingan ko ‘rinishi).
N uqtalar to 'g 'r i chiziqlar bilan birlashtiriladi, taqsim lash poli-
goni yoki gistogram m ani quiishdan oldin tadqiqotchi belgilar
intervallar yoki nisbatlar shkalasida berilgan bo'Isa, o ‘rganilayotgan
kattalik diapazonini teng qism larga bo'lishi kerak. 5 tadan kam
b o 'lm agan, lekin 10 tadan k o ‘p bo'lm agan gradatsiyadan foydalanish
tavsiya etiladi. Nom inal yoki tartibli shkaladan
foydalanishda bunday
m uam m o yuzaga kelm aydi. A garda tadqiqotchi turli kattaliklar
o'rtasid ag i nisbatlarni yaqinroq ko'rsatishni xohlasa, masalan, turli
sifatli xususiyatdagi sinovda ishtirok etuvchilar nisbatini (erkaklar va
ayollar soni) unda diagram m adan foydalanish foydaliroq bo'ladi.
Sektorli aylana diagrammada
har bir sektor kattaligi har bir
turning uchrashi kattaligiga proporsionaldir. A ylana diagram m a
kattaligida tanlov nisbiy hajmi yoki belgining aham iyati aks
ettirilishi m um kin. A xborotlam i grafikdan analitikka o 'tish in i aks
ettirish variantni berish navbatdagi belgilar funksional bog'liqligini
ko 'rsatuvchi grafiklar hisoblanadi.
U m um an aytganda, taqsim lash
poligonlari - bu belgining uning kattaligida uchrashiga b og ‘iiqdir.
Jadval (grafik) turlarini m azm uniga k o 'ra 2 shartli tipga
ajratam iz:
1. V aqtga asosan param etr o 'zg arish larig a bog'liqlikni ifoda-
lovchi.
2. B og'liq b o'lm agan va bog'liq b o 'lg an navbatni ifodalash.
Idrok etilgan material va o'rganilgandan so ‘ng o 'tg a n vaqtga
nisbatan idrok etish m ateriali hajm ining o ‘rtasidagi aloqadorlikni
birinchi boMib G .E bbingauz aniqlab ber-’an. « 0 ‘rganish egri
ch izig 'i» , yoki «unutish egri
chizig‘i»ning k o 'p sonli m uqobilini
vaqtga k o 'ra faoliyat sam aradorligidagi o 'z g arish lar ko'rsatadi.
Funksional b o g'liqlik jadvali ham psixologiyada uchraydi:
Fexner, Stivens qonunlari (psixofizikada). Y erks-D onson (psixolo
giyada m otivatsiyalar),
qonuniyatlar,
o'z
o 'rn id a (kognitiv psixo-
logiya) elem entni anglash va boshqalar.
Jadval tuzishda bir qator oddiy tavsiyalar ham m avjud. Jum ladan,
L.V.Kulikov boshlovchi tadqiqotchilarga quyidagi m aslahatlarni
beradi:
1
. M atn va jadval o 'z a ro bir-birini to ‘ ldirishi kerak.
2. Jadval tushunarli, « o 'z - o ‘zidan boMishi» va zarur belgilarni
o ‘ziga kiritishi kerak.
3. Jadvalda to 'rttad a n ortiq egri ifoda boMishi m um kin emas.
4. Jadval chiziqlari eng muhim raqam larni, aham iyatli para-
metrlarni ifodalashi shart.
5. P astd ay o k i chap to m o n d ajad v al ifodasi yozilishi shart.
6
. N uqtalam i
turli chiziqlarda aylana, kvadrat va uchburchak
bilan ifodalash qabul qilingan.
A gar shu jad v ald a uzunlikni ifodalash zarur boMsa, ulam i ver-
tikal qirqim lar k o ‘rinishda ifodalash lozim. N uqta qirqim o ‘rtasida
joylashtirilishi (assim etriya k o 'rsatk ichiga m uvofiq boMishi) shart.
Jadval k o ‘rinishida tashxis jadvallari guruh yoki individ k o ‘rsatkich-
larini o 'rtachasi tavsiflanishi m um kin. Ilmiy ishlar natijalarini taqdim
etilishida eng m uhim i kattalik raqam li k o'rsatk ichining ifodalani-
shidir.
1
. M arkaziy tendensiyalar k o ‘rsatkichlari (o ‘rtacha qiym at, mo-
da, m ediana).
2. A bsolut va nisbiy.
3. Ko‘rsatkichlar (standart, ogMshganlik, dispersiya, foizlili).
4. M ezon k o ‘rsatkichlari, turli guruh
natijalarining solishtirm a
k o ‘rsatkichlarida foydalanuvchi m ezon belgilari.
5. K o‘rsatkich koeffitsiyentlari va boshqalar standart jadv alda
natijalarni ifodalashda satrlar bo‘yicha - ustunlar b o 'y ich a sina-
luvchilar - oMchangan param etrlar belgilari ifodalanadi.
Jadvalda shuningdek, m atem atik statistikaga asosan ishlab
chiqilgan natijalar ifoda etiladi. M avjud kom pyuter maMumotlarini
statistik ishlab chiqish paketlaridan istalgan standart shakldagi
jadvallarni ilmiy nashrlar uchun taqdim
etishda tanlab olish imko-
nini beradi.
T ajriba tadqiqotlarini yakunlashning eng yaxshi usuli analitik
tasvirlash m um kin boMgan, bogMiq boMmagan va bogMiq boMgan
o ‘zgaruvchilam i funksional aloqalarini aniqlashdir. Em pirik olingan
bogMiqliklarga misol uchun G .Fexnerning yoki S.Stivensning psixo-
fizik «qonuni» kiradi. U. X ik va R .X aym et bu qonunlar b o'yicha
reaksiya vaqti alternativ sonini tanlashga bogMiqligini aniqladi:
t = k l o g ( n + l )
va
t = a + b l o g n
bu yerda, t — tanlovning funksiya vaqti; n — stim ullar soni; a, b va к
- kattaliklardir.
O datda,
birgina em as, balki turli m ualliflar oMkazgan tadqiqotlar
seriyasini yakuniy um um lashtirish zarur boMadi. Shuning uchun ular
kam dan-kam hollarda alohida tajriba ishlari yakuni hisoblanadi,
funksional bogMiqlik aniq bir turi faraz sifatida ishtirok etadi, uni
tanqidiy tajribada tekshirib k o ‘riladi.
