V. ILMIY BILISHNING SHAKLLARI

m um kin boMmaganda, bu faktlar eski bilim lar tizim iga sig'm ay, 
o 'zlarin in g yangicha bayonini talab qila boshlaganda tugMladi. 
M uam m oning tu g 'ilish i va q o ‘yilishi ilmiy bilish jarayo nin ing eng 
m uhim m om entlaridan biridir. M uam m oni qo ‘yish - ilmiy bilishda 
ishning yarm ini hal qilish dem akdir.
Kundalik hayotda m uam m oni ko‘pincha savol yoki biror m asala 
bilan aralashtirib qoMlashadi. Ilmiy bilishning shakli sifatida 
m uam m o savol va m asalalardan farq qiladi. Q iyin m uam m oni eng 
qiyin, eng m urakkab m asala yoki savoldir, deyishadi. M uam m o 
savol yoki m asala bilan, savol yoki m asala m uam m o bilan bo g‘liq 
boMishi m um kin. Lekin savol yoki m asala m uam m o em as. Savol 
yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati, m uam m oning ham o ‘ziga xos 
jih atlari bor. Savol yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati shundaki, 
savolga jav o b berish, m asalani yechish doim o oldingi bilim asosida 
am alga oshadi. M uam m oda bunday emas. M uam m oni oldingi hosil 
qilingan bilim lar doirasida turib hal qilib boMmaydi. B uning uchun 
yangi faktlar, m a’lum otlar to ‘plash, ulam i yangicha izohlash, shu 
paytgacha m avjud boMgan eski bilim doirasidan chiqish talab 
qilinadi.
M uam m olar ham g ‘oyalar kabi, haqiqiy va soxta (yo lg ‘on) 
m uam m olardan iborat boMadi. Haqiqiy m uam m olar ilmiy dalil va 
fahlarning qonunlaridan kelib chiqsa, sox ta m uam m olar ilmiy dalillar 
va fan qonunlariga zid keladi.
Ilmiy bilish jarayonida bir m uam m o b ir qancha m uam m olam i 
keltirib chiqarishi m um kin. Ilmiy bilish jaray o n id a m uam m olam i hal 
qilishda k o 'p la b farazlar paydo boMishi m um kin.
Faraz 
- tekshirilayotgan, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodisa 
to ‘g ‘risida ilgari surilgan, ilmiy jih atdan asoslangan, ilmiy fakt va 
m a’lum otlarga zid boMmagan, lekin haqiqatda hali isbotlanm agan 
ilmiy bilish shaklidir.
Ilm iy bilish jarayonida k o ‘plab farazlar paydo boMishi m um kin, 
ular bir-birini toMdiruvchi, bir-biriga zid, bir-biriga qaram a-qarshi, 
bir-birini inkor qiluvchi farazlar boMishi m um kin.
Um um an olganda, ilmiy bilishning rivojlanishi, 
farazlarning 
paydo boMishi, ularning isbotlanishi yoki rad qilinishi va yana yangi 
farazlarning paydo boMishi asosida sodir boMadi.
Farazlar tadqiqotchini doim o maMum izlanishga y o 'n altiradi, 
uning e ’tiborini nim aga qaratishi, nimani izlashini aniqlab beradi,

unga o ‘z sohasida biron bir yangilik qilish yoki yaratishda yordam
beradi. Farazlar, obrazli qilib aytganda tadqiqotchining doim iy ish 
qurolidir. Ilm iy bilishda paydo b o 'lg a n taxm inlar keyingi tadqiqot- 
larda tekshirilib, ulam ing haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi 
isbotlanib rad etiladi. Farazni rad etish uchun uning xatoligini 
isbotlovchi birgina ilmiy fakt kifoyadir. Farazning haqiqatligi isbot- 
lansa, bunday faraz nazariyaga aylanadi.
N azariya - ilmiy bilishning eng yuqori shaklidir. N azariya, 
deyilganda, haqiqatligi am aliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, 
borliqning biror bir sohasiga oid m a ’lum g 'o y a la r, qarashlar, qonun- 
lar va prinsiplarning m uayyan tizim i tushuniladi. N azariya biror fan 
sohasiga oid b o iib , u m a’lum bilim larning um um iashtirilishi asosida 
paydo b o ‘ladi. Ilmiy bilishda nazariyaning asosiy vazifasi - am aliyot 
bergan yangi dalillam i izohlash, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodi- 
salam ing m ohiyatiga chuqurroq kirish, ro ‘y beradigan voqea va 
hodisalam i oldindan k o ‘ra olishdan iborat.
H ar bir nazariya m a’lum sohadagi ilmiy bilim larning so ‘nggi 
natijasi sifatidagi bilim shaklidir. Lekin uni hech qachon tugallangan, 
o ‘zgarm as, absolut bilim , deb qaram aslik kerak. C hunki, har bir 
nazariya faqat u yoki bu faraz asosidagi isboti bo 'lm ay , balki uzluk- 
siz o ‘rin alm ashib, chinligi aniqlanib boruvchi ju d a ko ‘p v a cheksiz 
taxm inlam ing natijasidir. Shu sababli, nazariya ham doim o rivojlanib 
borib, uning m azm uni absolut va nisbiy haqiqatlarning birligidan 
iborat b o ia d i.
H ar bir fan sohasida, xususan, psixologiya sohasida o ‘tkazila- 
digan har bir ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotda oldindan 
sezishning aham iyati ju d a katta. 

Download 2,26 Mb.