m um kin boMmaganda, bu faktlar eski bilim lar tizim iga sig'm ay,
o 'zlarin in g yangicha bayonini talab qila boshlaganda tugMladi.
M uam m oning tu g 'ilish i va q o ‘yilishi ilmiy bilish jarayo nin ing eng
m uhim m om entlaridan biridir. M uam m oni qo ‘yish - ilmiy bilishda
ishning yarm ini hal qilish dem akdir.
Kundalik hayotda m uam m oni ko‘pincha savol yoki biror m asala
bilan aralashtirib qoMlashadi. Ilmiy bilishning shakli sifatida
m uam m o savol va m asalalardan farq qiladi.
Q iyin m uam m oni eng
qiyin, eng m urakkab m asala yoki savoldir, deyishadi. M uam m o
savol yoki m asala bilan, savol yoki m asala m uam m o bilan bo g‘liq
boMishi m um kin. Lekin savol yoki m asala m uam m o em as. Savol
yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati, m uam m oning ham o ‘ziga xos
jih atlari bor. Savol yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati shundaki,
savolga jav o b berish, m asalani yechish doim o oldingi bilim asosida
am alga oshadi. M uam m oda bunday emas. M uam m oni oldingi hosil
qilingan bilim lar doirasida turib hal qilib boMmaydi.
B uning uchun
yangi faktlar, m a’lum otlar to ‘plash, ulam i yangicha izohlash, shu
paytgacha m avjud boMgan eski bilim doirasidan chiqish talab
qilinadi.
M uam m olar ham g ‘oyalar kabi, haqiqiy va soxta (yo lg ‘on)
m uam m olardan iborat boMadi. Haqiqiy m uam m olar ilmiy dalil va
fahlarning qonunlaridan kelib chiqsa, sox ta m uam m olar ilmiy dalillar
va fan qonunlariga zid keladi.
Ilmiy bilish jarayonida bir m uam m o b ir qancha m uam m olam i
keltirib chiqarishi m um kin. Ilmiy bilish jaray o n id a m uam m olam i hal
qilishda k o 'p la b farazlar paydo boMishi m um kin.
Faraz
- tekshirilayotgan, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodisa
to ‘g ‘risida
ilgari surilgan, ilmiy jih atdan asoslangan, ilmiy fakt va
m a’lum otlarga zid boMmagan, lekin haqiqatda hali isbotlanm agan
ilmiy bilish shaklidir.
Ilm iy bilish jarayonida k o ‘plab farazlar paydo boMishi m um kin,
ular bir-birini toMdiruvchi, bir-biriga zid, bir-biriga qaram a-qarshi,
bir-birini inkor qiluvchi farazlar boMishi m um kin.
Um um an olganda,
ilmiy bilishning rivojlanishi,
farazlarning
paydo boMishi, ularning isbotlanishi yoki rad qilinishi va yana yangi
farazlarning paydo boMishi asosida sodir boMadi.
Farazlar tadqiqotchini doim o maMum izlanishga y o 'n altiradi,
uning e ’tiborini nim aga qaratishi, nimani izlashini aniqlab beradi,
unga o ‘z sohasida biron bir yangilik qilish yoki yaratishda yordam
beradi. Farazlar, obrazli qilib aytganda tadqiqotchining doim iy ish
qurolidir. Ilm iy bilishda paydo b o 'lg a n taxm inlar keyingi tadqiqot-
larda tekshirilib, ulam ing haqiqatligi
tasdiqlanadi yoki xatoligi
isbotlanib rad etiladi. Farazni rad etish uchun uning xatoligini
isbotlovchi birgina ilmiy fakt kifoyadir. Farazning haqiqatligi isbot-
lansa, bunday faraz nazariyaga aylanadi.
N azariya - ilmiy bilishning eng yuqori shaklidir. N azariya,
deyilganda, haqiqatligi am aliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan,
borliqning biror bir sohasiga oid m a ’lum g 'o y a la r, qarashlar, qonun-
lar va prinsiplarning m uayyan tizim i tushuniladi. N azariya biror fan
sohasiga oid b o iib , u m a’lum bilim larning um um iashtirilishi asosida
paydo b o ‘ladi. Ilmiy bilishda nazariyaning asosiy vazifasi - am aliyot
bergan yangi dalillam i izohlash, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodi-
salam ing m ohiyatiga chuqurroq kirish, ro ‘y beradigan voqea va
hodisalam i oldindan k o ‘ra olishdan iborat.
H ar bir nazariya m a’lum sohadagi ilmiy bilim larning so ‘nggi
natijasi sifatidagi bilim shaklidir. Lekin uni hech qachon tugallangan,
o ‘zgarm as, absolut bilim , deb qaram aslik kerak. C hunki, har bir
nazariya faqat u yoki bu faraz asosidagi isboti bo 'lm ay ,
balki uzluk-
siz o ‘rin alm ashib, chinligi aniqlanib boruvchi ju d a ko ‘p v a cheksiz
taxm inlam ing natijasidir. Shu sababli, nazariya ham doim o rivojlanib
borib, uning m azm uni absolut va nisbiy haqiqatlarning birligidan
iborat b o ia d i.
H ar bir fan sohasida, xususan, psixologiya sohasida o ‘tkazila-
digan har bir ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotda oldindan
sezishning aham iyati ju d a katta.
