b o g 'liq bo'lm asligi zarur, y a ’ni qonuniyat, holat, qonun vaqtga
nisbatan invariantdir. Insonning y o ru g 'lik signaliga ko'rsatadigan
oddiy sensom otor reaksiyalari erta, indin va m a’lum yildan keyin
ham eksperim ental jih atd an qabul qilingan bugungi kun chegaralari
o ra lig 'id a b o 'lish i lozim. Tadqiqotchi u tom onidan k a sh f etilgan
qonuniyat L ondonda yoki M oskvada (tadqiq qilinayotgan obyektning
xususiyatlarini hisobga olgan holda)
yashovchi insonning psixik
jarayonlari (m asalan, fikrlash) uchun adolatli ekanligiga ishonishi
kerak. H ar qanday holatda vazifani am alga oshirish bosqichlari
ketm a-ketligi vazifasini q o'yish, sharoitlar tahlili, farazni ilgari
surish, funksional va aniq qaror qabul qilish, uni tekshirish va
isbotlashlar bir xild a boMishi zarur. 0 ‘z tadqiqotlarida vazifani hal
qilish bosqichlarining m uayyan izchilligini qoMlovchi R ossiyalik
psixolog, xuddi shunday m etodika b o 'y ich a
ishlagan B ritaniyalik
ham kasbi q o 'lg a kiritgan natijalam i olishi lozim.
Ilm iy bilish intersubyektiv, y a’ni ilmiy natija tadqiqotchi shaxsi,
uning m otivlari, niyatlari, oldindan his qilishiga b o g 'liq bo'lm asligi
kerak. Ilm iy bilim obyektiv m anbaga ega.
M ashhur m etodolog M .B unge tadqiqot natijalari m etodga bog 'liq
fanlam i, natija va obyekt bilan o'tkaziladigan harakatlar turlicha
b o 'lg a n fanlarni farqlaydi. Psixologiya ikkinchi turdagi fanlar
qatoriga kiradi. Shu tufayli ilmiy nashrlarda m a ’lum otlar qaysi
m etod yordam ida q o 'lg a kiritilganligini yoritish ju d a m uhim .
Y uqorida ta ’kidlab o 'tilg an talablar ideal tadqiqot va uning
ideal
natijalariga taalluqlidir. H aqiqatda esa turli davrlar bir-biriga o 'x sh a -
m aydi, dunyo, voqelik rivojlanib boradi ham da
turli davrlarda turli
o'zg arish larg a duch keladi. A ynan o 'xshash obyektlar ham m avjud
emas. H ar bir inson o 'z ig a xos xususiyat, taqdirga ega. Hattoki,
egizaklar ham bir vaqtda tug'ilm ay di. Bu fikrlar tadqiqotchilarga
ham tegishli. S huning uchun ham eksperim entni boshqa sharoitlarda
aynan to 'liq qayta o 'tk az ish m um kin emas. Ekspei im entatom ing
shaxsiy xislatlari tadqiqotning borishiga, uning sinaluvchilarga
m unosabatiga, qayd qilishning aniqligiga ham da natijalam i tavsiflash
xususiyatlariga ta ’sir etadi.
Real (haqiqiy) tadqiqot ideal tadqiqotga to 'liq m os kelm aydi.
Psixolog faoliyati jaray o n id a m uqarrar tarzda b o 'lad ig an ideal
tadqiqotdan o g 'ish la r biz yashaydigan dunyoning xususiyatlaridan
kclib chiqadi. Ilm iy m etod ideal yaqin natija berishi zarurligi esa
m usalaning boshqa tom onidir.
Ideal tadqiqotning real tadqiqotdan o g 'is h ta ’sirini kam aytirish
uchun eksperimentni rejalashtirish va olingan natijalami qayta ishlash-
ning alohida m etodlarini qoMlash zarur. «R eal tadqiqot» jaray on id a
olim su n ’iy ravishda voqelikning m a’lum qism ini ajratib oladi, unga
diqqatini qaratadi, uni m avhum lashtiradi. Tadqiqot predm eti sifatida
qabul qilinadigan voqelikning bu bir qism i eksperim entator to m o
nidan «nazorat qilinadi».
B undan tashqari, tadqiqot yoki kuzatuv olib
boriladigan sharoitlar, eksperim ental taassurot, sinaluvchilam i tan-
Iash natijalari, y a ’ni sinaluvchilarning xulq-atvori va kuzatilayotgan
xulq-atvor k o ‘rsatkichlarini qayd etishga ta ’sir etuvchi om illardir.
Shu tufayli voqelikda sodir boMadigan jaray o n va holatlam i tadqiqot
davom ida biz kuzatadigan holatlardan farqlash lozim. Q ayd etilgan
fikrlarim izni 1.2-rasm da tasvirlangan sodda chizm a yordam ida
um um lashtirish m um kin.
v o q elik
tatqiqod
