tashqi
validligini
ifoda etadi.
T ajribada hisobga olinishi talab etiladigan q o 'sh im ch a o 'z g aru v
chilar tashqi validlikka ta ’sir ko'rsatadi. A garda tajriba sinovlari
natijalarining ishonchliligi ichki validlikka b o g 'liq bo'Isa, natijalarni
laboratoriya sharoitidan haqiqiy jarayonlarga k o 'c h irish va ulam i
reallikning boshqa sohalariga um um lashtirish va tashqi validlikka
b og‘liq bo'ladi. N azariya va reallikning bo g'liqligi reallik nazariyasi
m osligida v a uning taxm inlari to 'g 'rilig id a aks ettiriladi.
Kempbell tajribaning validligini ifodalovchi y an a bir muhim
tushunchani kiritadi, bu konstruktiv validlikdir.
Konstruktiv valid
lik
nazariyaga tajriba ta ’lim otlarining, tushuntirish m etodining
immligini ifoda etadi, y a ’ni tuzilm aga to 'rtin ch i tashkil etuvchi -
lushunlirishni kiritish kerak bo ‘ladi:
N azariya - tajriba - tushuntirish - reallik.
B o g 'liq bo 'lm agan
o'zgaruv chi
b o g 'liq
b o' lgan
o 'zg aru v ch i
K onstrukiv validlik K em pbellning fikricha, kundalik tilim iz yoki
form al nazariyadan m avhum atam alar yordam ida tajriba natijalari
ko'rsatilishi nazarda tutiladi.
Shunday qilib, ichki validlik o'rgan ilayotgan sabab yoki oqibat-
lar aloqasi sifatida tajriba natijalarini tushuntirish ishonchliligi bilan
(tajriba-tushuntirish natijalari) konstruktiv validlik esa-tajriba m a’lu-
m otlarini tushuntirish paytida u yoki bu nazariyalarning atam alaridan
foydalanish to 'g 'rilig i bilan belgilanadi.
Kempbell ichki validlikni aniqlash bilan b o g 'liq va b o g 'liq
b o 'lm ag an o'zgaru v ch ilar o'rtasidagi aloqalam i alternativ tushunti-
rishlarni saralashni talab etadi, deb ta ’kidlaydi. K onstruktiv validlikni
aniqlash u yoki bu nazariyadan olingan tushunchalar, sabablar va
oqibatlar nisbatlarini m uqobil tushuntirishlaridan voz kechishini
talab etadi.
K em pbellning fikricha, yaxshi tajriba quyidagi talablarga jav o b
berishi kerak:
1. Taxm in qilinadigan sabablar va oqibatlar vaqti, katta-
kichikligini aniqlash;
2. M um kin bo'lg an sabablari va natijasi o 'z a ro b og 'liq ligini
k o 'rsa tish (kovariantlar);
3. T ajriba natijalarini tushuntirish m um kin b o 'lg a n yordam chi
o 'zgaruvchilarni ta’sirini yo'qotish;
4. B u bog'liqlikni yo'qotuvchi nazariy tuzilishlar haqidagi
o 'x sh a sh farazlam i yo 'qotish.
T ajriba tadqiqotlari asosiy xarakteristikalari o 'rtasidagi m unosa-
batlam i aniqlab olish uchun quyidagi chizm ani eslab qolish foydali
b o 'lad i.
K onstruktiv
validlik
N azariya
operatsional
validlik
ideal tajriba eksperim ent
sharhlash
ichki
validlik
sogMom fikr
tashqi validlik
R eallik
Ichki validlik har qanday tajribaning o'zgaru v ch an sharti
hisoblanadi. Kem pbell tajribaning ichki validligini buzuvchi 8 ta
asosiy om illam i k o 'rsatad i. Buni birinchi guruhni tanlab olish
om illari deyish m um kin.
1. Seleksiya natijalarida doim iy xatolar keltirib chiqaradigan
tartibi b o 'y ic h a guruhlam ing ekvivalent e m a s lig i.
2. Statistik regressiya guruhlar eng chekka guruhlar asosida
tanlab olinganda, seleksiyada xato b o ‘lish
holati
(boshqacha
aytganda gu ru hlam ing bir tekis em asligi sababli korrelatsiya).
3. T ajribani saralash guruhlarning tarkibi b o ‘yicha ekvivalent
em asligiga olib keluvchi, taqqoslanadigan guruhlardan sinalayot-
ganlam ing notekis chiqarilishi.
4. Tabiiy rivojlanishda bir hodisalar bilan bogMiq boMmagan,
vaqt davom i natijasi hisoblangan sinaluvchilam ing o ‘zgarishlari
holatining o ‘zgarishi (ochlik, sovuq, toliqish, kasallik va h.k).
Ikkinchi guruh yordam chi o ‘zgaruvchilardir.
U larning ta ’sir k o ‘rsatishi quyidagi natijalarga olib keladi.
1.Tarix effekti -
tajribada ta ’sir k o ‘rsatganlaridan tashqari
dastlabki va yakuniy test sinovlari o ‘rtasida sodir boMadigan aniq
hodisalar.
2. Test sinovlari natijasi - dastlabki test sinovining yakuniy test
sinoviga ta ’siri.
3. S harhlash - sinaluvchining xato xulqini qayd etish m etodining
ishonchliligi, y a ’ni testning ishonchliligi aniqlanadi. K em pbellning
fikricha, aynan ishonchlilik validlikka ta ’sir ko‘rsatadi.
4. O m illam ing o 'z a ro aloqadorliklarini tanlab olish, tabiiy
rivojlanish (tajriba guruhlarining tarixi turlicha) va boshqalar.
Keyiiichalik Kempbell ichki validlikni buzuvchi yana bir qator
(alublarni ta ’riflab beradi. U lardan eng m uhim lari tajriba am allari
bilan bog'liqdir.
|
