Eksperiment o‘tkazish, eksperimentator, uning

-yechim ini kutayotgan masalalarning murakkabliligini hisobga 
olish;
- beriladigan xulosalarning oqibatini chamalab ko'rish;
- psixologik faoliyat matematik-statistik va taxminlar nazariyasi 
metodlari yordamida amalga oshiriladi.
Ekspcrimentning kelajak taqdiri aynan rejalashtirishga bog'liq 
bo'lib, ekspcrimentning mantiqiy va xronologik chizmasini tuzishga, 
sonini belgilash va zaruriy o'lchovlar miqdorini belgilashga imkon 
beradi. Bundan keyin matematik tahlil qilish rejasini ishlab chiqish, 
oMchovlarni tanlashga yordam beradi.
2. Tashqi muhitning ta’sirini maksimal o'rganib chiqish maxsus 
moslashtirilgan xonalar (laboratoriya) bo'lishini talab qiladi. Labora- 
toriya tashqi shovqin-suronlardan holi bo‘lib, shovqin o‘tkazmas 
xona hisoblanadi. Bu xona sanitar-gigienik, texnik, psixologik talab- 
larga mos b o iish i shart.
3. Texnik jihozlanish (apparatura) eksperimentni aniq tashkil 
qilishga imkon beradi. Lekin qo‘yilgan ilmiy vazifalarni amalga 
oshirishning muvaffaqiyati texnik vositalarga bog'liq bo'ladi.
4. Tekshiriluvchilarni saralash, tadqiqotning vazifalari va 
metodikasidan kelib chiqadi. O'rganilayotgan jarayonga nisbatan 
tekshiriluvchilarni deyarli sifat xarakteristikasi jihatidan bir xiliari 
saralanadi.
Tekshiriluvchining tadqiqotga, eksperimentga bo‘lgan munosa- 
bat;, motivatsiyasi, emotsional reaksiyalari ham o ‘z ta’sirini o'tka- 
zadi. Inson faoliyatining samaradorligi nafaqat uning potensial 
qobiliyatlari va bor imkoniyatlariga bogTiq bo'ladi, balki motiv- 
larining kuchi, xohishiga ham bogMiq bo‘iib, bu narsa uni anig 
faoliyatga undaydi. Motivatsiyaning ortib borishi «emotiv xulq- 
atvorni» keltirib chiqaradiki, y a’ni bajarish faolligini u yoki bu 
miqdorda buzilishiga olib keladi (nazorat susayadi, xatti-harakatlar 
stereotip ravishda sodir bo'ladi, o'qish taoliyati sekinlashadi va 
hokazo). Xususan, bajariladigan ish qanchalik murakkab bo'Isa, 
shunchalik u sababsiz inqirozga yuz tutaveradi.
Ba’zi holatlarda cksperiment darajasida tekshiriluvchining sezish 
kuchi ortib ketadi (sensibilizatsiya), chunki bunga sabab psixologik 
sharoitlarning o ‘zgarishidir: tekshiriluvchiga beriladigan vazifani 
qaytadan o'zgartirib berish, qo'zg'atuvchining xarakteri boshqacha 
bo'lib qolishi va hokazo.

Qanday bo‘lmasin tadqiqotchi psixolog shunga ishonishi kerakki, 
individual motivatsiyalarning darajalari orasida farq deyarli katta 
bo'lmaydi va umumiy natijalarga ta’sir qilmaydi.
5. Tadqiqotchi har qanday eksperimentning borishida bevosita va 
faol ishtirokchi hisoblanadi.-Uning tashqi ko‘rinishi, xarakteri, nutqi 
va xulq-atvori, temperamenti, kayfiyati va ko'pgina mayda ikir-chi- 
kirlar, tekshiriluvchilarga emotsional munosabati ham real ekspe- 
rimentga o 'z ta’sirini o ’tkazadi. Eksperiment olib boruvchi odatda, 
yo‘riqnomani yoddan bilishi kerak va ayniqsa, eksperiment o'tka- 
zishdan avval o'zi ustida tadqiqot o‘tkazib sinab ko‘rishi kerak. Bu 
esa foydadan holi emas.
Tadqiqotchi o'zini erkin, xotirjam, o ‘ta hushyor tutib eksperi­
ment bosqichlarini yaxshi bilishi kerak. Eksperiment jarayonida esa 
befarq holatda turadi.
Ba’zi hollarda galeeffekt hodisasi ham ko‘p uchraydi, y a’ni 
olingan natijalarga tadqiqotchi o'zining farazini tasdiqlashi uchun 
ayrim o ‘zgarishlar kiritadi.
6
. Tekshiriluvchilarning diqqatiga qaratilgan yo'riqnom a ham 
eksperimentning muhim qismi hisoblanadi. Aynan yo'riqnom a tek- 
shiriluvchini tadqiqot vazifasi bilan tanishtirib, unga aniq tayyor- 
lanish imkonini beradi va uning faoliyatiga aniqlik kiritadi. Yo'riq- 
noma yaqqol, qisqa va bir m a’noda bo'lishi kerak. Qolaversa, 
yo'riqnom a tekshiriluvchining motivatsiyasiga ham ta’sir etib, 
tadqiqotda ijobiy munosabatni shakllantirishi shart.
A n’anaviy tabiiy ilmiy eksperiment m e’yoriy nuqtayi nazardan 
nazariy qaraladi: agarda tajriba sinovlari vaziyatidan tadqiqotchini 
chiqarib tashlab va uning o ‘rniga avtomat bilan almashtirilganda, 
tajriba ideal bo'lishi mumkin edi.
Afsuski, inson psixologiyasi bu ishni amalga oshirib bo'lmay- 
digan fanlar qatoriga kiradi. Demak, psixolog har bir eksperiment 
o'tkazuvchi uchun, shu jumladan, uning o 'zi ham - odam va odamga 
xos bo'lgan hamma, xislatlar unda ham borligini hisobga olishga 
majbur. Birinchi navbatda - xatolar, y a ’ni tajriba qoidasini bilmagan 
holda chetlashish, tushunib turib aldash, natijalarni buzib ko'rsa- 
tishlarni bu yerda o'rganib chiqmaymiz. Xatolar bilan ish cheklan- 
maydi - ularni ba’zan tuzatish mumkin.
Eksperiment, shu jumladan, psixologik tajriba har qanday boshqa 
tadqiqotchi tomonidan takrorlanadigan bo'lishi kerak. Shuning

uchun uni o'tkazilishi chizmasi oddiy boMishi kerak, ya’ni natijalarni 
takrorlash tajriba o ‘tkazuvchining mahorat bilan kasbiy harakat- 
lariga, tashqi vaziyatlarga yoki hodisalarga bog‘liq bo'lmasligi 
kerak.
Faoliyatli yondashish nuqtavi nazaridan, tajriba bu - sinaluv- 
chining psixikasi xususiyatlarini aniqlash uchun uning faoliyati 
sharoitlarini o ‘zgartirib sinalayotgan odamga ta’sir ko‘rsatuvchi 
tajriba o'tkazuvchining faoliyati. Eksperiment jarayoni ekspcrimcn- 
tatoming faoliyati darajasi bo‘ lib xizmat qiladi: u sinovdan 
o ‘tuvchining ishini tashkil etadi, unga topshiriq beradi, natijalarni 
baholaydi, tajriba sharoitlarini o‘zgartiradi, sinovdan o ‘tuvchining 
xulqini, uning faoliyati natijalarini qayd etadi va boshqalar.
Ijtimoiy nuqtayi nazardan tajriba o ‘tkazuvchi rahbar, o‘qituvchi, 
o ‘yin tashabbuskori vazifasini bajaradi, sinovda ishtirok etuvchi esa 
bo‘ysunuvchi, bajaruvchi, o'quvchi, boshqariladigan o‘yin ishtirok- 
chisi sifatida boMadi.
Eksperiment chizmasi, agarda uni eksperimentator faoliyati 
sifatida qaraydigan bo'lsak, neobixeviorizm modeliga mos keladi: 
stimul - oraliq o ‘zgaruvchilar - reaksiya. Eksperimentator sinaluv- 
chiga topshiriq beradi, sinaluvchi (oraliq o ‘zgaruvchi) ularni 
bajaradi. Agarda tadqiqotchi o ‘zining farazi tasdiqlanishidan (yoki 
noto‘g ‘ri tasdiqlanishi) manfaatdor bo‘lsa, u faqat tajriba guruhlari 
uchun alohida sharoitlarni yaratib, sinaluvchi «farazni tasdiqlashga» 
erishib tajribalar borishi va m a’lumotlarni tushuntirishni bilmagan 
holda o ‘zgartirishi mumkin, tajriba o ‘tkazuvchining bunday hara- 
katlari - affektlar manbayidir. Amerikalik psixolog R. Rozental bu 
hodisani grek afsonasi personaji nomi bilan «Pigmalion hodisasi» 
deb ataydi (haykaltarosh Pigmalion ajoyib qiz Galateyaning 
haykalini yasaydi. U shunchalik go‘zal ediki, Pigmalion Galateyaga 
oshiq bo'lib qoladi va xudolardan haykalga jo n berishlarini iltijo 
qilib so‘raydi. Xudolar uning iltijolariga quloq soladilar va qizga jon 
kiradi).
Nazariyasi tasdiqlanishidan manfaatdor boMgan tadqiqotchi o‘zi 
bilmagan holda, bu nazariya tasdiqlanadigan harakatlar bajaradi. Bu 
hodisani kuzatish mumkin bo‘ladi. Buning uchun tadqiqot o‘tkazish- 
ga uning maqsadlarini va farazlarini bilmaydigan tadqiqotchi- 
asissentlar jalb etiladi. To‘liq nazorat qilib borish - tajriba muallifi 
faraziga tanqidiy munosabatda bo‘lgan boshqa tadqiqotchilar tomo-

nidun natijalarni qayta tekshirish. Ammo bunday holatlarda biz qa- 
rama-qarshi dalillardan holi boMmasligimiz mumkin - tajriba 
muallifi kabi nazoratchilar ham xato qilishlari mumkin.
Tajribalar o ‘tkazilishi amallari bir xil, tajriba o ‘tkazuvchilar esa 
teng ravishda beg‘araz va malakalilar, degan fikrdan iborat 1960- 
yilgacha hukmronlik qilgan amerikalik psixologlar nuqtayi nazarini 
N.Fridman ilmiy afsona deb aytadi. Tadqiqotchilar betaraf, beg'araz 
emaslar: ular tadqiqot natijasini har xil kuzatadilar, qayd etadilar va 
baholaydilar.
Asosiy muammo - tadqiqotchilarning motivatsiyalaridagi farq- 
dir. Agarda ularning hammasi yangiliklarni bilishga intilsalar ham 
bilib olish yoMlari, vositalari maqsadlari haqidagi tasavvurlari ularda 
farq qiladi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar ko'pincha turli etnoma- 
daniy jam oalarga taalluqli boMadilar. Lekin shu bilan birga tad­
qiqotchilar «ideal sinovda ishtirok etuvchi» kerakli psixologik 
sifatlar to'plashiga ega boMishi zarur: itoatkor b o iish i, farosatli, 
tadqiqotchi bilan hamkorlikka intiluvchi; ishchan, do'stona muno- 
sabatli, salbiy hislardan holi va muloyim boMishi kerak. Ijtimoiy 
psixologik nuqtai nazardan «ideal sinovda ishtirok etuvchi» modeli 
ideal bo‘ysunuvchi yoki ideal o'quvchi modeliga to‘la mos keladi.
Aqlli tadqiqotchi bu orzuni amalga oshmasligini yaxshi tushu- 
nadi. Ammo tajribada sinaluvchining xulqi kutilganidan boshqa- 
charoq bo‘lsa, tadqiqotchi sinaluvchidan jahli chiqadi.
Pigmalion hodisasining aniq ko‘rinishlari qanday?
Tadqiqotchining taxminlari uni sinaluvchining xulqini model- 
lashtiruvchi. anglanmagan holdagi harakatlarga olib kelishi mumkin. 
Tadqiqotchi shaxsini tajriba borishiga ta’siri muammosi bo'yicha 
eng mashhur mutaxassis hisoblangan Rozental, eksperimentatorning 
tajriba natijasiga ta’sir ko'rsatishini aniqlanganligini ko‘rsatadi: bu 
o'qitish bilan tajribalarda, qobiliyatlarni diagnostika qilishda, 
psixofizik tajribalarda, reaksiya 
v aq tin i 
aniqlashda, proektiv testlarni 
(Rorshax testi) o'tkazishda, mehnat faoliyatini laboratoriya sharoiti- 
da tekshirishda, ijtimoiy perscpsiyani o'rganishda ko'rinadi.
Tadqiqotchining kutishlari qanday qilib sinaluvchiga o'tadi?
T a'sir ko'rsatish manbayi - anglab yetishmaydigan ko‘rsatmalar 
bo'lgani sababli ular anglab etilmagan holda, boshqariladigan tadqi­
qotchining xulqi ko’rsatkichlarida namoyon bo'ladi. Bular birinchi 
navbatda mimika va qoll harakatlaridir (boshini qimirlatishi, kulishi

va boshqalar), ikkinchidan siualuvchiga ta’sir ko‘rsatish «paraling- 
vistik» nutqiy ta’sir ko'rsatishlar muhim ahamiyatga cga b o iad i, ulai 
quyidagilar: instruksiyani o ‘qishda ovoz ohangi, emotsionalligi, 
ta’sirchanligi. Jonivorlarda tajriba o ikazishda tadqiqotchi angla- 
magan holda ular bilan munosabat usullarini o'zgartira olmaydi.
Tadqiqotchining ta'siri ayniqsa, tajribada kuchli b o iad i: sina- 
luvchilarni tanlab olishda, ular bilan birinchi suhbat, yo'riqnom ani 
o'qib berish c h o g id a, tajriba davomida tadqiqotchining sinaluvchini 
harakatlariga koisatadigan munosabati katta ahamiyatga ega b o iad i 
Tajriba tadqiqotlari m a’lumotlari bo‘yicha, bu munosabat sinaluvchi 
faoliyati mahsuldorligini oshiradi. Bu bilan tadqiqotchi sinaluvchi- 
ning tajribada dastlabki ko‘rsatmasini yuzaga keltiradi va o‘ziga 
munosabatini shakllantiradi.
M aium ki, aynan «birinchi taassurot natijasi» yaratilgan obrazga 
mos kelmaydigan hamma axborotlar, tasodif sifatida chiqarib tash- 
lanishiga olib kcladi.
Tadqiqotchining kutganlari tajriba natijalarini yozib borishiga 
ham ta'sir ko‘rsatadi. Masalan, Kennedi va Upxoff (Kennedy J. L. 
Uphoff H. F. 1936) tajriba natijalarini yozib borishda tadqiqotchining 
xatolarga yo‘l qo‘yishiga, uning munosabati ta’sir ko‘rsatishini 
aniqlagan. Tajriba «telepatiya fenomeni»ni o'rganishga bagishlan- 
gan edi. Telepatiyaga ishonuvchi va ishonmaydigan odantlar teng 
sonli ikkita guruhlari ajratib olinadi. Ulardan boshqa bir sinovda 
ishtirok etuvchi yuborgan «telepatik xabar»ning mazmunini sina­
luvchi topishga harakat qilishi, natijalarni yozib borishni so‘raydilar.
Telepatiyaga ishonuvchilar javobni topishlar sonini o ‘rtacha 
63 %ga oshirdilar, ishonmaganlar esa to‘g'ri javoblar sonini 67 %ga 
kamaytirdilar.
Rozental 
tadqiqotchining tajriba natijalarini qayd etishga ta’sir 
ko'rsatishi muammosi bo‘yicha 21 ta ishni o‘rganib chiqadi. Nati- 
jalam i yozib olishdagi xatolarning 60 % tajribalar farazini tasdiq- 
lashga intilish sababligi aniqlandi. Boshqa kuzatuvlar (36 ta ishlar)da 
ham bu holat tasdiqlandi. Kutishning ta'siri faqat odamlar haraka- 
tining natijasini qayd etishda emas, balki jonivorlarda tajribalar 
o'tkazishda ham namoyon b o iad i.
Rozental quyidagi tadqiqotni amalga oshirdi. U bir nechta 
tadqiqotchilardan tajriba davomida kalamushlarning harakatlarini 
qayd etib borishni so'raydi. Sinaluvchilar ikki guruhga ajratiladi.

Birinchi guruhda maxsus ishlab chiqilgan «aloliida aqlli kala- 
mushlar» yo'nalishi bo'yicha ishlashlari aytiladi. Boshqa guruhga 
ularning kalamushlari «alohida aqlsi/» deb aytiladi. Aslida esa 
hamma kalamushlar bir xil bo'lgan va hech bir qobiliyatlari bilan 
farq qilmas edi.
Natijada, kalamushlar xulqi hacida baholar tadqiqotchilarga be- 
rilgan ko'rsatmalarga mos bo'lib chiqdi.
L.Berger sinaluvchining faoliyati natijalarini baholashda tadqi- 
qotchining quyidagi xatolari turlarini ko'rsatadi:
1. Juda vuqori natijalarni pasavtirib ko'rsatish. Bunga sabab tad- 
qiqotchining sinaluvchi ko'rsatkichiarini anglamagan holda o'zining 
natijalariga «bog'lashga» intilishi hisoblanadi. Past baholarni oshirib 
yuborishlari ham mumkin. l iar qanday holda ham shkala o'zgarti- 
riladi. chunki yuqori, past natijalar o'rtachaga yaqinlashtiriladi.
2
. Chetki natijalardan (past natijalardan ham, yuqori natijalardan 
ham) qochish. bari-bir o'slia natijalarni beradi. ya’ni o'rtadan yuqori 
guruhlashtirish.
3. Sinaluvchining ushbu xususiyati yoki seriyadagi birorta 
topshiriq ahamiyatini oshirib yuborish. Bu ko'rsatm a orqali shaxs- 
larni va topshiriqni baholash amalga oshiriladi.
4. Shunga o'xshash holat, lekin natija qisqa vaqtli, bunda 
tadqiqotchi uchun muhim bo'lgan sinaluvchi shaxsi xislatini na- 
moyon qilishidan keyin keladigan topshiriqqa alohida e'tibor be- 
riladi.
5. Shunga o'xshash holat, lekin baho shaxsning u yoki bu 
xususiyatlariga qarama - qarshi qo'yish yoki aloqadorligi haqidagi 
konsepsiyaga asoslanadi.
6
. Aniq bir sinaluvchi bilan emotsional bog'liq hodisalar ta’siri 
tufayli xatolar.
Albatta, «Pigmalion hodisasi» mavjud. lekin u qay darajada 
ahamiyatga ega? Balki qator hollarda natijalarni tushuntirishda ularni 
hisobga olmaslik mumkindir? Bu xususida turhcha fikrlar mavjud. 
Bu haqda kamida uchta nuqtayi nazarni ko'rsati. h mumkin:
Ulardan birinchisini Rozental taklif etgan. I! universal ta’sir 
ko'rsatish hoi lari, tasodifiy bo'lmagan hollardan ko'ra 7 barobar 
ko'p bo'ladi. deb ta'kidlaydi. Bu muammoga bag'ishlangan hamma 
ishlarning hech bo'lmaganida uchdan binda tajriba natijasiga

eksperimentatorning la’siri R=0,95 ahamiyatlilik darajasida aniq- 
langan.
Ikkinchi nuqtayi nazarni T.Barber va M.Silverlar taklif etgan. 
Ular psixologik tajriba natijasiga tadqiqotchining ta’sir ko'rsatishini 
aniqlashga bagMshlangan hamma tadqiqotlar rejalashtirishda xatolar 
bilan hamda statistik choralami yomon tanlash va tajribani noto‘g ‘ri 
olib borishgan deb hisoblaydilar. Ular tadqiqotchilarning faqat 
29 %ni «Pigmalion holati»ga, ya’ni tadqiqotchining sinaluvchi xul- 
qiga va uni baholashga ongsiz ravishda ta’sir k o ‘rsatish tenden- 
siyalariga beriladilar, deb hisoblaydilar. Bu foiz esa Rozental ko‘rsat- 
ganidan ancha pastligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
Uchinchi nuqtayi nazarni Barber ifoda etgan: biz tadqiqotchi 
ta’sir ko‘rsatish mumkinligini tasdiqlaymiz, lekin u aniq bir tajribada 
qanday bo‘lishini oldindan aytib bera olmaymiz.
Ammo tadqiqotchilar aniq bogiiqliklarni aniqlashga urinadilar. 
Yana bir bor eslatib o ‘tamiz, tadqiqotchining natijalami 
«buzib 
ko'rsatishi» haqidagi savolga javobning uchta varianti bo‘Iishi 
mumkin.
Eksperimental psixologiyaning amalga oshirib bo‘lmaydigan 
ideali tadqiqotchining hech qachon ta’siri boMmaydi yoki u sezilarli 
emas, uni hisobga olmaslik mumkin. Haqiqatga yaqin bo‘lmagan 
faraz.
Tadqiqotchining shaxsi har doim va doimiy ravishda tajriba 
natijasiga va borishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holatda ta’sir 
ko‘rsatish hodisasini o ‘rganislining muntazam xatosi - o‘zgarmas, 
uni osongina hisobga olish va «qavs ortiga chiqarish» mumkin, deb 
hisoblash mumkin.
Uning ta’siri tajriba turiga, tadqiqotchining shaxsi va sina­
luvchining shaxsiga qarab turlicha namoyon bo'ladi. Hisobga olish 
har bir tajriba davomida relevant psixologik o ‘zgaruvchilar katta 
sonini ajratib olish va nazorat qilish murakkab masalaga aylanadi. Bu 
muammoni turli darajada yoritib beruvchi ko‘plab tadqiqotlar 
rnavjud. Eng asosiylarini keltirib o‘tamiz.
Natijalarga tadqiqotchining shaxsi, turi va holati ta’sir ko‘rsa- 
tadi: biosotsial siiatlari (yoshi, jinsi, irqi, madaniy-diniy, etnik 
mansubligi va shu kabilar); psixosotsial sifatlari (notinchlik darajasi, 
ijtimoiy m a’qullanish ehtiyoji, agressivligi, tajovuzkorligi, intellekti.

ijtimoiy mavqeyi, xushmuomalaligi); vaziyatli o‘zgaruvchilar (sina- 
luvchi bilan tanishish, kayfiyati va boshqalari).
Tajriba natijalariga va borishiga tadqiqotchining jinsi ta'sir 
ko'rsatishi aniqlandi. Misol uchun kichik yoshli bolalar har doim 
tadqiqotchi-ayol bilan, katta yoshdagi sinaluvchilar esa - tadqi- 
qotchi-erkak bilan yaxshi va jon deb ishlaydilar. Bundan tashqari, 
tajribani tadqiqotchi-erkak kishi olib borganida o 'z vaziyatini anglab 
yetishga va yangi axborotlarni izlashga qaratilgan faol harakatlarga 
sinalayotganni chorlaydi, ayol-tadqiqotchilar esa «ko‘ngil ochish» 
istagini uyg‘otadilar, ochiq-oydinlikka intilishni yuzaga keltiradilar, 
shuning uchun sinaluvchilarning xulqlari ancha emotsional ifodali 
boiadi.
T a’sir ko‘rsatish m e’yorini aniq bilish ancha qiyin. Ko'pincha 
boshqa o ‘zgaruvchilar ta’sirini yo'qotish mumkin boim aydi: yoshi, 
tutgan o ‘rni, do'stona munosabati va boshqalar. Misol uchun, 
tadqiqotchining jinsi erkak va ayollarga, boylar va kambag'allarga 
turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Ta’sir ko‘rsatish o'zaro mavqelariga va bir- 
birini hurmatiga va boshqalarga bog‘liq b o iad i. U sinaluvchining bir 
topshiriqni bajarayotganida ahamiyatga ega b o iish i va boshqa 
topshiriqni bajarayotganida umuman ahamiyatsiz b o iish i mumkin- 
ligini ko‘rsatadi. Bir tadqiqot davomida metodikalar to ‘plamini 
kengaytirishning iloji yo'q.
2. 
Tadqiqotlar predmeti bo‘yicha farq qiluvchi tajribalarda 
tadqiqotchining ta’sir ko'rsatishi namoyon b o iis h qonuniyatlari 
ishonchli aniqlanmagan. Hamma tadqiqotlarni «ijtimoiy biologik» 
shkalasi 
bo'yicha 
ijtimoiy-psixologik tajribalardan (shkaladan 
«yuqori») tortib, to psixofiziologik tajribalargacha (shkaladan 
«past») tartibga solish mumkin. Biz o‘rganayotgan psixik rcallik- 
ning tuzilish darajasi qanchalik «vuqori» bo'lsa, bu ta’sir ko‘rsatish 
shunchalik ahamiyatli boiadi.'
Tadqiqotchining ta'siri shaxs psixologiyasi va ijtimoiy psixo- 
logiya bo‘yicha tajribalarda, sinaluvchining sezgi va idrokini o'rga- 
nishda minimal b o iad i. «Global» individual ja.ayonlarning intellekt, 
motivatsiya, qaror qabul qilish va boshqalarni tekshirishda «o‘rta- 
cha» ta'sir k o isa tish kuzatiladi.
Tadqiqotchining tajriba natijasiga ta’sirini qanday hisobga olish 
va nazorat qilish usullarini tavsiya etish mumkin?

T axm inan 98 % psixologlar tadqiqotchining ta ’sir ko'rsatishini 
m etodologik m uam m o deb hisoblaydilar, lekin am alda esa uni 
hisobga olish va nazorat qilish haqida ancha kam o ‘ylaydilar.
A. 
A nastazi to ‘g ‘ri am alga oshirilgan tadqiqotlarda bu ta ’sim ing 
om ili deyarli sezilarsiz, deb hisoblaydi va uni m inim um ga tushi- 
rishni, m etodik izlanishlardan foydalanm aslikni, balki aql bilan ish 
yuritishni ta k lif etadi. A garda bunga erisha olinm asa, tajriba shart- 
larini ta ’riflashda tadqiqotchi ta'sirin i albatta hisobga olish kerak 
b o ‘ladi.
Ko‘pincha tadqiqotchining ta’sirini nazorat qilish uchun quyidagi 
m etodlar ta k lif etiladi. Tadqiqotlarni avtom atlashtirish, tadqiqot­
chining ta ’siri sinaluvchini tanlab olishda va dastlabki suhbatda, 
alohida seriyalar orasida va «yakunida» saqlanib qoladi.
Tadqiqotda m aqsadlarini bilm aydigan sinaluvchilar ishtirok 
etishi m um kin. T adqiqotchilar birinchi tadqiqotchining m aqsadlari 
haqida taxm inlar qiladi. Bu taxm inlar ta ’sirini nazorat qilish kerak 
boMadi.
Bir necha tadqiqotchilarning ishtirok etishlari va tadqiqotchi 
ta ’siri om ilini b arta raf qilishga im kon beruvchi rejadan foydalanish 
m um kin. Endi faqat tajriba o ‘tkazuvchilarni tanlab olish m ezonlari 
va nazorat guruhlari soni m uam m osi qoldi.
T adqiqotchining ta ’sirini to 'la y o ‘qotib bo'lm ayd i chunki, bu 
psixologik tajriba m azm uniga qaram a-qarshi, lekin u yoki bu 
darajada hisobga olinishi va nazorat qilib borilishi m um kin.

Download 2,26 Mb.