• 4.3. Psixogenetik tadqiqotlar
  • -rasm. Real tadqiqotning idealga mos kelishini  ichki validlik




    Download 2,26 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet28/39
    Sana13.05.2024
    Hajmi2,26 Mb.
    #229794
    1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   39
    Bog'liq
    Eksperimental psixologiya. Nishonova Z kurs ishi

    1-rasm.
    Real tadqiqotning idealga mos kelishini 
    ichki validlik 
    deb 
    atashim iz m um kin.
    Real tadqiqotning o ‘rganilayotgan obyektiv voqelikka m os 
    kelishini 
    tashqi validlik 
    deyish mumkin.
    Ideal tadqiqotning voqelikka m unosabati 
    nazariy yoki prog-
    nostik validlik 
    sifatida xarakterlanadi. C hunki «ideal tadqiqot» rejasi


    voqelikni nazariy jihatdan ideallashtirish - tadqiqot farazidan kelib 
    chiqqan holda belgilanadi.
    4.3. Psixogenetik tadqiqotlar
    P sixogenetikaning asosiy vazifasi individual psixologik farqda 
    m uhit va nasliylikning nisbatan ta’sirini aniqlash hisoblanadi.
    O dam lam ing o ‘zgaruvchanliklari m uhit va nasliylikning o ‘zaro 
    aloqasi sabablidir. Individning bir avlodni ikkinchisiga axborotlarni 
    uzatishi nasliylik deb ataladi. O rganizm ning ham m a genlari to ‘p- 
    lanishi 
    gcnotip 
    deb ataladi.
    Fenotip 
    - genotip va m uhitning tashqi ta ’siri natijasida y uzaga 
    keladigan butun hayoti davom ida shakllanadigan individning tashqi 
    nam oyon boMishi (tashqi tuzilishi, xulqi, xususiyatlari va boshqalar).
    O dam lam ing genotiplardagi farqi inson individlari individual 
    turlari k o ‘rinishi 
    hisoblanadi. Psixogenetikada m uhit tushunchasi 
    ancha keng qarab chiqiladi. Psixologiyada ijtim oiy-iqtisodiy, mada- 
    niy va shaxsning rivojlanishi ijtim oiy psixologik sharoiti tushuniladi.
    P sixogenetikada esa «m uhit» tushunchasiga heir qanday tashqi 
    ta ’sirlar kiradi (fizik va biologikdan tortib, to ijtim oiy m adaniy- 
    gacha).
    P sixogenetika 
    m azm uni 
    bo‘yicha 
    individlarni 
    ifodalovchi 
    psixologik o ‘zgaruvchanlik turlarining sababiy bogMiqligini genetik 
    m etodlar bilan o 'rg an ad i. X ulqining xususiyatlari, m uhitni va genetik 
    determ inantlar bilan bogMiqligi sifatida talqin qilinadi.
    G enetik d eterm inantlar 
    X ulqning individual
    ► 
    xususiyatlari
    M uhitli determ inantlar
    Individual psixologik xususiyatlar individning rivojlanishiga 
    genlar va m uhitning tashqi oqibati sifatida qaraladi. Shu bilan birga 
    psixologik em as, balki genetik m uam m olar hal qilinadi: individual 
    psixologik belgilarini ham da ularning bu belgilarni rivojlanishi 
    determ inansiyasini nisbatan ishtirokini aniqlovchi genetik va m uhitli 
    determ inantlarini aniqlashdan iborat.
    M uhit, genotip va fenotip o'rtasidagi sababiy bogMiqlik mav- 
    ju d lig i yaqqol boMgani uchun psixologik tadqiqotlardan farqli


    ravishda psixogenetik tadqiqotlarda korrelatsion bog'hqlttilarinl 
    subabiy bogM iqliklardan ajratish m uam m osi hal etilm aydi. Bu 
    korrelatsion o ‘tish tadqiqotlari natijalarini sabab oqibatli aloqalai 
    sifatida tashkil qilish uchun shart-sharoit yaratadi. Inson psixo 
    genetikasida tajriba 
    0
    ‘tkazish m um kin emas: faqatgina E.Zamyati- 
    naning «B iz» antiutopiyasida yoki T.K am panellani «Q uyosh shahri» 
    utopiyasida turli fenotipli odam larni chatishtirish m um kin. Egizak- 
    larning ota-onalari tajriba olib boruvchining egizaklam i bir-biridan 
    ajratish yoki ulardan birini m adaniy kam bag‘al m uhitda joylashtirish 
    taklifiga rozi b o 'lish larig a ishonish qiyin. U m um insoniy etika 
    odam da psixogenetik tadqiqotlar faol usullaridan foydalanishni 
    ta ’qiqlaydi. H ar qanday psixogenetik tadqiqotni bizni psixogenetika 
    darsliklarida ko'rsatilg an i kabi eksperim ent sifatida qarash m um kin 
    em as. P sixogenetika m uhitni kuzatish (k o ‘pincha korreksion tadqiqot 
    deb ataladi) m etodi k o ‘plab vaziyatlardagi ham da ex-post-facto 
    (kvazieksperim ent varianti) tajribalaridan foydalanadi. A jratilgan 
    egizaklar va asrab olingan bolalar m etodlarini ularga kiritish m um kin 
    boMadi.
    Psixogenetikada faqat bittagina m etodik uslubni tajriba usuli deb 
    atash m um kin. B u nazorat egizaklari m etodidir. Psixogenetik 
    m etodlar tizim ini yanada chuqurroq k o ‘rib chiqam iz. Bu b o ‘lim da 
    psixogenetikada tadqiqotlarni faqat rejalashtirish haqidagina gap 
    boradi. Psixogenetik tadqiqotlar m a’lum otlarini statistik ishlab 
    chiqish va m odellashtirish m etodlari k o ‘rib chiqilm aydi.
    1. Psixogenetik m etodlar tizim iga quyidagilar kiradi.
    2. G eneologik m etod (naslini analiz qilish).
    3. E gizaklar m etodi (turli m odifikatsiyalarda).
    4. O ilaviy m etod (oila ichidagi korrelatsiyalar m etodi).
    5. A srab olingan bolalar metodi.
    6
    . U lam i birm a-bir k o ‘rib chiqamiz.
    G e n eo lu g ik m e to d 1869-yilda F.G alton tom onidan ta k lif ctilgan. 
    Undan k o ‘pincha kasalliklarda nasliylikning ta ’sirini aniqlash uchun 
    tibbiyot genetikasida foydalaniladi. Lekin F.G alton tom onidan undan 
    dastavval iste’dodning nasliyligini o ‘rganish uchun foydalanilgan. 
    D iskret sifatli belgilari (m isol uchun rangni ajratib k o 'rish d a m e ’yor- 
    dan chetga chiqishni) o'rganilganda geneologik m etodni q o ‘llash 
    qulay boMadi. G alton buyuk iste’dodni, sifatni diskret belgi deb 
    hisoblagan. Bugungi kunda ko‘pchilik tadqiqotchilar psixologik


    belgilar poligenetik nasliylikka ega, y a ’ni ulam ing determ inansiya- 
    siga k o 'p la b genlar ta ’sir ko‘rsatadi deb hisoblaydilar. G altonning 
    dastlabki genetik g ‘oyasi ancha oddiy bo‘lgan qarindoshlik qanchalik 
    yaqin b o ‘lsa m a’lum genetik determ inansiyalashgan belgilari 
    b o ‘yicha odam lar shunchalik bir-biriga o ‘xshash boMadilar (ota-onasi
    - bola, ukalari). B irinchi darajali qarindoshlikdagi qarindoshlar 50 %
    g acha um um iy genlarga ega b o ‘ladilar. Q arindoshlilik darajasi 
    kam aygan sari o 'x sh ash lik kam ayadi.
    G eneologik daraxtlarni tuzishda ikkita tam oyilga amal qilinadi:
    a birinchi darajali qarindoshlikning albatta m avjudligi;
    - qarindoshlarini iloji boricha kengroq qam rab olish;
    - birinchi tam oyil m ajburiy, ikkinchisi tavsiya etiladi.
    1931-yilda qarindoshchilikni ram ziy tasv in ash uchun m etodika
    (geneologik daraxt) tak lif etildi. Q arindoshchilikni analiz qilish, 
    afsuski m uhitli va genetik tashkil etuvchilarni belgining sababiy 
    bogMiqlikka ta ’sirini aniq ajratish im konini berm aydi. C hunki, 
    m uhitni tashkil etuvchini hech ham nazorat qilib b o ‘lm aydi.
    Genii - m uhitli o ‘zaro aloqalar turlardan biri 
    individni 
    rivojlanishi m uhit sharoitlarga genotipning m os kelishi hisoblanadi. 
    M isol uchun m usiqaga iste’dodi b o 'lg a n bolalar m usiqachilar oila- 
    sida tu g ‘ilishi m um kin (B axlar oilasi) yoki m atem atik intellektli bola 
    m atem atiklar oilasida tarbiyalanishi m um kin. D em ak, individual 
    isde’dod 
    rivojlanishi darajasiga genetik v a m uhit ta ’siri ulushini 
    ajratish m um kin emas. G enetik tadqiqotlar bilan bir qatorda genotip 
    va m uhitning o ‘zaro aloqalarini aniqlovchi intellektual a n ’analar 
    avlodga berilishi «m adaniy tadqiqotlari» ham m avjuddir. Shu bilan 
    bir qatorda nasliylik h ar xil turga ega b o ‘lgan diskret belgilar haqida 
    gap borishi m um kin (dom inant, jin si bilan bog‘liq). B unday indivi­
    dual psixologik belgilari m avjud em as. Q arindoshchilikni analiz 
    qilish m etodining quyi ichki validligi psixologik tadqiqotlarda 
    foydalanish im konini cheklaydi. A m m o R ossiyalik genetik V.P.Ef- 
    ronm son undan iste’dodning genetik bog‘liqligi va altruizm ga 
    layoqatni aniqlash uchun foydalanadi. G eneologik daraxt «proband» 
    deb ataluvchi m a’lum belgi tashuvchiga nisbatan quriladi. Demak, 
    geneologik m etod alohida bir holatlam i o 'rg an ish m etodining bir 
    varianti sifatida 
    kiritilishi mumkin.


    O ilaviy tadqiqotlar psixogenetik m etodikalainm g ancha rivoj 
    langan shakli hisoblanadi. Bu tadqiqotlarda bir necha avlodlarga va 
    bir avlodga taalluqli qarindoshlar taqqoslanadi.
    O ilaviy tadqiqotlar korrelatsion tadqiqotlarning bir turiga kiradi. 
    0 ‘lchash tanlov radiolizatsiya y o 'li bilan am alga oshiriladi. Tanlov 
    elem entlari bir necha avlodlar vakillaridan iborat oila hisoblanadi.
    O ilaviy tadqiqotlarni nafaqat sifatli belgilam i, balki poligenetik 
    nasliylikka eg a uzluksiz sonli belgilarini o 'rg an ish uchun ham 
    q o 'lla sh m um kin.
    T adqiqotlar davom ida o ‘zgaruvchining o ‘lchanadigan bog'liqligi 
    psixologik belgisi hisoblanadi, bo g'liq bo'lm asligi esa qarindoshlar 
    o 'rta sid a genetik o 'x sh ash lik ulushidir. Q arindosh aka v a opalar 
    um um iy genlarining yarm iga ega b o'ladilar. Turli nikohlardan 
    b o 'lg an bolalar to 'rtd an biriga (am akivachcha, xolavachcha, aka- 
    opalar kabi).
    Psixogenetik oilaviy tadqiqotlar m a’lum otlarini tushuntirishda 
    bir qator qiyinchiliklar m avjud. Ayniqsa, ota-onalar va bolalam i 
    solishtirishda:
    1. G enotipning yoshi bilan bog'liq b o 'lg a n psixik belgilariga 
    ta ’sirini.
    2. Turli yoshdagi shaxslam i diagnostika qilishga m o'ljallan gan
    m etodikalar bir-biriga o 'x sh a sh bo'lm asligi m um kin.
    Bu belgining qo 'sh im ch a dispersiyasi paydo b o 'lish ig a va kor- 
    relatsiya koeffitsiyentlarining pasayishiga olib keladi. Bu xatolam i 
    hisobga olish uchun longitud oilaviy tadqiqotlar ham da kechiktiril- 
    gan test sinovlari o'tkaziladi: a w a l ota-onalar test sinovlaridan 
    o'tk azilad ilar, bolalar esa yoshi ulg'aygandan keyin test-sinovidan 
    o'tkaziladi.

    Download 2,26 Mb.
    1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   39




    Download 2,26 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    -rasm. Real tadqiqotning idealga mos kelishini  ichki validlik

    Download 2,26 Mb.
    Pdf ko'rish