9
kitobida bayon etdi. Bu kitob ikki ming yil mobaynida
maktablar uchun eng muhim darslik vazifasini o‘tadi
va fan taraqqiyotida ulkan ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘tmishda yashab o‘tgan deyarli barcha olimlar
geometriya bilan shug‘ullangan.
Buyuk vatan
-
doshlarimiz – Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy,
Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn Sino ham Yevklid “Negizlar”ini puxta o‘rga
-
nib, bu fan rivojiga o‘z hissalarini qo‘shgan. Sharq
mamlakatlarida geometriya
handasa
deb atalgan va
unga katta ahamiyat berilgan. Bu fikrni muhandis
(injener) so‘zining o‘zagi “handasa”
ekanligi ham
tasdiqlab turibdi.
1.2. Geometriyaga kirish
Bizni o‘rab turgan har bir predmet qandaydir
shaklga ega. Masalan, g‘ishtni olaylik. U 5-sinfdan
sizga tanish to‘g‘ri burchakli parallelepiped shaklida
-
dir
(4-rasm)
. Uning 8 ta uchi bor – bular nuqtalar, 12
ta qirrasi bor – bular kesmalar, 6 ta yog‘i bor – bular
to‘g‘ri to‘rtburchaklar.
Nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma, burchak, uchbur-
chak, kvadrat, aylana, kub,
shar kabi qator geo
-
metrik shakllar bilan siz quyi sinflarda tanishgansiz
(5–6-rasmlar)
.
6-rasmda tasvirlangan shakllar tabiatdagi turli
jismlarning geometrik timsolidan iborat.
Jismlarni
geometrik nuqtayi nazardan o‘rganganimizda ular-
ning faqat shaklini inobatga olamiz.
Biz nuqta, kesma, burchak, uchburchak kabi
yassi shakllarni daftar varag‘iga chiza olamiz. Kub,
piramida, shar kabi fazoviy geometrik shakllarni esa
aynan chiza olmaymiz. Ammo ularning ko‘rinishini
daftarda tasvirlashimiz mumkin.
Geometriya
– geometrik
shakllar va ularning
xossalari haqidagi fan.
Planimetriya
geometriyaning bo‘limi bo‘lib, u
tekislikdagi geometrik shakllarning xossalarini
o‘rganadi. Bu shakllarni
yassi
(ya’ni ikki o‘lchamli)
shakllar
deb ham ataymiz.
Yevklid (miloddan oldingi
III asr)
–
qadimgi yunon
olimi, geometriya fani
shakllanishida katta o‘rin
tutgan “Negizlar” asari bilan
mashhur.
4
5
nuqta
to‘g
‘ri c
hiz
iq
kesma
burchak
kvadrat
uchburchak
aylana
doira
10
6
Fazoviy shakllarning xossalarini
esa geometriyaning
stereometriya
deb ataladigan
bo‘limi o‘rganadi. Tevarak-atrofimizdagi barcha predmetlar uch o‘lchamli bo‘lib, ularning
shakli qaysidir fazoviy geometrik jismga o‘xshab
ketadi
(6-rasm).
Quyi sinflarda siz bunday fazoviy (uch o‘lchamli) jismlar bilan tanishgansiz. Shunday
bo‘lsa-da, bu geometrik shakllarning ba’zi planimetriyaga oid xususiyatlari borki, kezi kel
-
ganda ularni ham o‘rganib boramiz.
Shu bois ba’zi bir fazoviy jismlar elementlari haqidagi ma’lumotlarni qisqacha eslatib
o‘tishni lozim topdik
(7-rasm).
Qirrasi
Uchi
Yog‘i
D
1
C
1
qirrasi
uchi
BB
1
C
1
C
yog‘i
