6. Mutloq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli
Mutloq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli - ko’proq statistika fanida keng qo’llanilib, tahlilda ko’pgina o’rganiladigan ko’rsatkichlarni o’sish va o’zgarishini hisoblashda ishlatiladi. Mutloq o’zgarish tahlilda har bir o’rganiladigan ma’lumotlarni avvalgi davrlarga nisbatan farqlarini ko’rsatsa, nisbiy ko’rsatkichlar esa foiz, koeffitsiyent, indeksda hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlarni hisoblash va o’rganish tartiblari statistika fanida yoritiladi. Moliyaviy va boshqaruv tahlilida mutloq va nisbiy ko’rsatkichlarini qo’llanilishi mehnat haqi fondini sarflanishida o’rganishda ayniqsa ko’proq ishlatiladi.
7. Zanjirli bog’lanish usuli va uning tahlilda qo’llanilishi
Zanjirli bog’lanish usuli alohida omillarning umumiy ko’rsatkichga ta’sir darajasini aniqlashda qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil ning bu usuli shu paytda qo’llaniladiki, qachonki o’rganilayotgan ko’rsatkichlar orasidagi bog’lanish funksional xarakterga, ya’ni to’g’ridan-to’g’ri va takroriy aloqadorlikka ega bo’lsa. Bunda har bir ta’sir etuvchi omilning o’rganilayotgan umumiy ko’rsatkichga ta’sirini topish uslubiy ketma-ketlikka ega. Omillar ta’sirini aniqlashdagi uslubiy ketma-ketlik, qarab chiqilayotgan ko’rsatkichlarnitahlil etishda to’g’ri o’rinlashdan va u yoki bu omilning ta’sir darajasini topishda reja (yoki o’tgan yil) ko’rsatkichlarini haqiqiy (joriy davr) ko’rsatkichlar bilan navbatli almashtirishni to’g’ri belgilashdan iborat. Ko’rsatkichlarni to’g’ri o’rinlash yoki qatorlashda ularning miqdor va sifat jihatlariga ahamiyat beriladi. Ya’ni, analitik jadvallar tuzishda dastlab miqdor ko’rsatkichlar, so’ngra sifat ko’rsatkichlar o’rganiladi.
Bazis (o’tgan yil)ko’rsatkichlarini haqiqiy (joriy davr) ko’rsatkichlari bilan navbatli almashtirishdagi uslubiy ketma-ketlik ham yuqoridagi belgilashga asoslanadi. Ya’ni, dastlabki hisob-kitob bo’yicha barcha ko’rsatkichlar bazis (ajasida olinadi. Hisob-kitobning har qaysi keyingi qatori bo’yicha ta’sir etuvchi birlik yangilanadi. Oxirgi hisob-kitob qatori bo’yicha barcha ko’rsatkichlar haqiqatda (joriy davr bo’yicha) olinadi. Oraliq har bir o’zgarish umumiy o’zgaruvchiga ta’sir etuvchi omilning ta’sir darajasini ifodalaydi. Buning uchun shartli aniqlangan ko’zidan oldingi ko’rsatkichdan farqlanadi va ularning qiymat ifodasi topiladi.
Masalan, dehqonchilik mahsulotlarining tannarxi, hosildorlik va bir gektar yerga sarflar normasini o’zgarishi bilan bog’liqdir yoki sarflangan materiallar qiymati sarf normasi va bir birlikning bahosining o’zgarish sabablari bilan bog’liqdir.
|
