46
mehnat qilishga undagan motiv moddiy ovqatga nisbatan eshtiyoj vujudga kelishi
tufayli tug’ilishi hodisasi muayyan darajada uchrab turadi.
Aksariyat shollarda ishchi dastgoshni ochlikning oldini olish uchun emas,
balki jamiyat tomonidan mas'ul ijtimoiy vazifa sifatida
belgilanganligi sababli
boshqarishga qaror qiladi. Bundan ko’rinib turibdiki, ishchining mehnat faoliyati
mazmuni moddiy eshtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan belgilanadi, bu o’z
navbatida maqsadning ijtimoiy negizida yotuvchi tayyorlash mas'ulligi bilan
uyg’unlashib ketadi. Modomiki shunday ekan, odam nima uchun bunday yo’sinda
xatti-harakat amalga oshirgani, uning nimani ko’zlab
ish qilayotgani mos
kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi turtki, xoshish-istak bilan faoliyatni
yo’naltiruvchi aniq maqsad o’zaro mutanosib emas. Binobarin, faoliyat faollik
manbai shisoblanmish eshtiyoj sifatida yuzaga kelgan tarzda faollikning
yo’naltiruvchisi tariqasidagi anglanilgan maqsad bilan idora qilinadi.
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta'minlash uchun psixika narsa va
hodisalarning xususiy ob'ektiv
xossalarini aks ettirishi, qo’yilgan maqsadga
erishish yo’l-yo’riqlarini aniqlab berishi joiz.
Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq- atvorini maqsadga qaratilgan
harakatlarni ro’yobga chiqarish, yuzaga kelgan eshtiyojlarni va yordamga
mushtojligi yo’q faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim.
Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo’r berishsiz amalga oshishi
amri mashol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga kirishganidagina
yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos.
Odatda faoliyatga ta'rif berilganda, birinchi galda anglashilgan maqsad bilan
boshqarilishi, so’ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi
ta'kidlab o’tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta'rifini mukammal tarzda ochib
berishga qurbi yetadi, degan gap emas, albatta.
Inson faolligida anglanilgan maqsad mavjudligi to’g’risida
mulohaza
yuritish uchun har xil xususiyatli bir qancha omillarga murojaat qilishga to’g’ri
keladi. Faoliyatning motivlari, ro’yobga chiqarish vositalari, axborot tanlash va uni
qayta ishlash anglanilgan yoki anglanilmagan, ba'zan anglanilganlik noto’kis,
shatto u noto’g’ri bo’lishi mumkin. Jumladan: a) maktabgacha yoshdagi bola o’yin
faoliyatiga nisbatan eshtiyojini gosho anglaydi, xolos; b) boshlang’ich sinf
o’quvchisi o’quv motivlarini hamisha ham anglash qurbiga ega bo’lmaydi; v)
o’smir ham xulq motivlarini noto’kis va noto’g’ri anglashi mumkin; g) shatto
voyaga yetgan odam ba'zan xulq motivini noo’rin xaspo’shlashga intiladi. Bundan
tashqari, shatto faoliyatni amalga oshirishni rejalashtirish, uni ro’yobga chiqarish
uchun
qaror qabul qilish, mashsulani taxminlash, xulosa chiqarish ham
anglanilganlik kafolatiga ega emasdir. Chunki faoliyatni ro’yobga chiqaruvchi
harakatning aksariyati ong tomonidan boshqarilmaydi, jumladan, velosiped uchish,
kuy chalish, kitob o’qish, telefon qilish odatiy hodisadir.
Shuni uqtirib o’tish lozimki, faoliyatning jabshalarini ongda aks darajasi va
mukammalligi uning anglanilganligi ko’rsatkichi mezoni shisoblanadi.
Lekin faoliyatning anglanganligi darajasi keng ko’lamli bo’lishiga
qaramasdan, maqsadni ko’zlash (anglash) uning ustuvor belgisi vazifasini
47
o’ynayveradi. Faoliyatda maqsadni anglash ishtirok etmasa, unda u
ixtiyorsiz(impulsiv) xatti-harakatga aylanib qoladi va bunday xolat ko’pincha
shissiyot bilan boshqariladi. Jashl, g’azab (affekt), kuchli
eshtiros holatlari yuz
bergan odam ixtiyorsiz harakat qiladi. Biroq xatti-harakat ixtiyorsizligi uning
anglanilmaganligini bildirmaydi, aksincha bunda inson motivining shaxsiy jabshasi
anglanilgan bo’ladi, uning ijtimoiy mazmuni esa qamrab olinmaydi.
