|
Ózbekstan respublikasí joqarí bilim, PÀn hàm innovaciyalar ministrligi
|
| bet | 4/7 | | Sana | 04.01.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #129878 |
Bog'liq ogabek-org1I.2. Indigonıń ximiyalıq quramı
Indigo ósimliklerdiń hár túrli sortlarınan ajratilǵan tábiyiy indigonıń HPLC spektri aǵım tezligi 1 ml/min detektordi anıqlaw 227 nm tolqin uzinliǵında ámelge asırıladı. Tiykarǵı shoqqiniń shıǵıw waqiti 0,9-2,5 minutti quraydi. Indigo boyawıniń úlesi ádette indigo úlgisiniń eń joqari jerine salistirmali belgilenedi. Bul keminde 45-50%.
Organikalıq ximiya – organikalıq zatlardı payda etiwshi uglerod birikpeleriniń ximiyasın úyreniwshi pán. Organikalıq zatlar adamlarǵa qádim zamanlardan málim, olar organik boyawlardı (alizarin, purpur, indigo) júzimdi ashitip sirke payda etiwdi, ósimliklerden sirke hám may alıwdi, maylardı tiykarlar menen qaynatip sabin alıwdi bilgen hám bul zatlardan paydalanǵan. Organik boyawlar alıw ushın kópshilik jaǵdayda tiykarınan shiyki ónim sipatinda aromatik uglevodorodlar - benzol, toluol, naftalın, antratsen paydalaniladı. Qosimsha shiyki ónim retinde organik hám organik emes kislotalar, tiykarlar, duzlar, aldegidler, ketonlar, spirtler quramında galogen tutqan uglevodorodlar isletiledi. Sanaatta islep shiǵarilatuǵın kópshilik boyawlar záhárli boliwi menen birge tez janiwshań, ushuwshań birikpelerdi ózinde saqlaydi. Bul insanda dem alıw jollari, awiz bosliǵı, nerv sistemasi hám teride allergik keselliklerdi keltirip shiǵaradi. Boyaw quramındaǵı Pb, Cu, As, Zn, awir metallar siyaqli pigment sipatinda isletiletuǵın zatlar organizmge túsip, záhárleydi.
Sol sebepli házirgi kúnde islep shiǵarilatuǵın boyaw zatlarıniń quramın úyrenip, olarǵa (jáhán talaplarına mas ráwishta islap shıǵarıw) tiyisli sertifikatlar beriw búgingi kúnniń áhmiyetli waziypalarınan biri bolip kelmekte. Toqimashilıq sanaatında jip hám gezlemelerdi, kánshilikte, teriler sonday-aq qaǵaz, kauchuk, plastmassalar sintetik materiallar hám basqalardı boyawda, aziq-awqat sanaatında kolbasalarǵa reń beriwde, konditer ónimleri (tortlar, marme-ladlar, konfetler, kremler) hár qiyli alkogolsiz ishimlikler islep shıǵarıwda tábiy-iy hám sintetik boyawlardan paydalaniladı.
Indigo tiykarınan ósimliklerden alınǵan bolip, kók reńge iye. Bul boyaw Hindistanda júda keń tarqalǵan. Onı “ boyawlar patshasi” dep ataǵan. Indigo basqa zatlar menen islengende hár túrli boyawlar beredi. Ol quyash nuri, hawa, kislota hám tiykarǵa shıdamlı. Indigo boyawı sonshelli bekkem, ol menen islegende gezleme, shayi hám basqa materiallar tamam bolsada, boyaw óz reńin hám ximiyalıq quramın ozgertpeydi. XIX ásir aqirinda bul boyawda jasalma jol menen alındi.
Indigoid boyawlar. Bul boyawlar ishinde eń áhmiyetlisi indigo bolip esaplanadi. Indigo insanǵa qádimnen málim bolǵan boyaw esaplanadi. Ol ayirim ósimliklerde glyukozid kórinisinde bolatuǵın indoksildiń oksidleniwinen payda boladı. Indoldiń oksituwindisi-indoksil eki tautomer kórinisinde boladı. Gezlemeni boyawdan aldin kók indigonı dáslep aq indigoǵa qaytariladı. Aq indigo molekulasında fenol gidroksilleri bolǵani ushın siltide ańsat eriydi. Aq indigonıń siltidegi eritpesi hawada ańsat oksidlenip, dáslepki kók indigo payda boladı. Sonıń ushın boyalıwi lazim bolǵan gezleme aq indigonıń siltili eritpesi salınǵan vannaǵa (kubqa) túsiriledi. Eritpe toliǵı menen gezlemege bóktirilgennen keyin gezleme boyaw vannasinan alıp hawada qaldiriladı. Hawa kislorodi aq indigonı kók indigoǵa shekem oksidleydi.
Indigo, Indigofera tinektriya – kóplep mámleketlerde jaylasqan buta yáki kishi terek. Boyaw reńli qızıl yáki ashiq qızıl reńli indigo ósimliklerdiń japiraqlarınan alınadi. Indigo ósimlikler Amerika koloniyalarına alıp keindi hám uzaq jillar dawaminda ósirildi. Yapon indigo. Poligon tinctorium, sonday-aq, Dyerdiń “Knotweed” dep ataladı. Ol tuqimnan baslanǵan jillıq ósimlik esaplanadi. Júdá áyyem zamanlardan beri royan ósimligin tamırınan alerazin boyawı alınǵan. Ol toq qızıl reńge boyaw ushın qollanilǵan. Birinshi jasalma boyaw movein Angliyada V.Pekin tapqan. Indigonı úyreniwde júdá kóp ximikler qatinasqan. Ótken ásirdiń 40-jillarında rus akademigi Yu.V.Fritsshe indigon tazaladı hám birinshi ret onı kristall halında aldi.
Keyinshelik indigonı úyreniwde A.Vaerdiń jumıslari sheshiwshi áhmiyetke iye boldi. Ol indigonı dúzilisin anıqladı hám onı sintez qildi. 1909-1911 jillarda Frindlender “antik purpur” dep atalatuǵın boyawdıń tekserip, onı dúzilisin anıqladı. XIX ásirdiń aqirinda bul boyawlar hám jasalma jol menen alındi. Házirgi waqitta túrli klass birikpelerine kiriwshi mińlap boyawlar sintez qilinǵan. “Azoboyawlar hám olardıń ximiyalıq quramı tiykarında klasslaniwi” boyınsha ádebiyatlar jiynalıp hám analiz qılındı. Boyawlar hám azoboyawlardıń fizikalıq, ximiyalıq qasiyetleri qollaniw tarawlari analiz etildi hám qaysi tarawlarda qollaniliwi haqqında maǵliwmatlar toplandi.
Azoboyawlardı óz aldına klasslarǵa ajratiladı. Azoboyaw zatlardıń ximiyalıq dúzilisinen kelip shiqqan halda arnawli reakciyalardan paydalaniwdi usinis etilgen. Júdá áyyem zamanlardan beri royan ósimligin tamırınan, alizarin boyawı alınǵan ol toq qızıl reńge boyaw ushın qollanilip kelingen. Quramında indigo bolǵan ósimliklerden kók indigo boyawı alınǵan edi. Kaktustiń bázi túrlerinde jasawshı qurt qumirsqalardı quritip qızıl karmin (qirmizi boyaw) boyawı alınǵan. Áyyem zamanlardan belgili bolǵan “antikpurpur” podshasiniń uzin kiyimleri hám qimmatbahali kiyimlerin boyawda qollanilatuǵın bolip, Orta jer teńizi jaǵalarında jasawshı mollyuskalardıń bir túrinen ajratıp alınǵan. Bunday usılda alınǵan boyaw sipatsiz, buniń ústine qimbat bolǵan. Túrli deneler hár túrli uzinlıqtaǵı tolqinlardı jutadi hám jutqan tolqinlarınan alǵan energiyanı 10-8 sek dawaminda ózinde uslap turadi hám keyin onı kvant kóriniste sirtqa shiǵaradi. Yaki fizika nizamlari menen buni túsintiretuǵın bólsaq jariqlıq nuri dualistik tábiyatqa iye bolip ol tolqinda esaplanadi.
Fizikadan belgili hár qanday tolqin jetip barǵan noqat ekilemshi tolqin deregine aylanadi, yaǵniy dene ekilemshi tolqin deregine aylanip nur tarqatıwshi vazifasini bajaradi. Tólqinlar tabiatiga kóra ular tólqin uzinlıqlari ústpe - úst tússe bir - birin kúsheytiredi kerisinshe bolsa álsiretedi. Denege jutilǵan nurlar denede elektronlardı terbeliw energiyasin artiwina alıp keledi hám joqarida aytilǵanday 10-8 sek dawaminda uslanip turip deneden aniǵı elektron energiyasidan kvant kórinisinde shiǵarip jiberiledi. Tarqalıp atirǵan nurlar tolqin uzinliǵı elektronlar terbeliwi tolqin uzinliǵına teń boladı. Onda soraw tuwiladı barlıq elektronlar birdey bolsa onda reńler qanday payda boladı. Deneler quramındaǵı molekulalar atomlardan quralǵan bolip, olar ózleri jutqan nurdi 360 gradus boylap tarqatadi. Tarqalıp atirǵan nurlar ekinshi elektronnan shiqqan nurlar menen toqnasadi, keyin úshinshisi menen de toqnasiw nátiyjesinde nurlar bir - birin álsiretedi yaki kúsheytiredi aqirǵı nátiyje dene sirtinan úzilip shiqqan nur belgili tolqin uzinliǵına iye boladı bul tolqin uzinliǵı dene reńin belgileydi. Adam kózi shama mene 400-720 nm araliǵındaǵı nurlardı qabil etedi, eger tolqin uzinliǵı bul aralıqtan shiqsa dene qara kóriniste kórinedi.
Kópshilik dereklerde eger dene barlıq spektrdaǵı nurlardı jutsa qara hám barliǵın qaytarsa aq bolip kórinedi degen naduris túsiniklerdi ushratamiz. Eger barlıq spektrdaǵı nurlardı jutsa ózinen shiǵarip jibermese onda waqiti kelip bul dene portlap ketiwi kerek boladı. Deneler kelvin boyınsha nól gradusqa túsip qalǵanǵa deyin nur tarqatadi biraq olardı tarqatatuǵın nurlari 400-720 nm araliǵına túspegeni ushın biz olardı kórmeymiz. Sonıń ushın onda deneler birdey reńde bolip kórinedi. [5].Birinshi jasalma boyaw (movein)ni Angliyada V.Perkin tapqan. Ol taza bolmaǵan anilindi oksidlew waqtinda bul boyawdı kútpegende alǵan.Indigonı úyreniwde kóp ximikler qatinasqan. Ótken ásirdiń 40 –jillarında rus akademigi Yu.V. Fritsshe (1808 – 1877) indigonı tazaladı hám birinshi ret onı kristall halında aldi. Ol indigonı silti menen qizdirip may tárizli zat aldi hám onı indigonı arabsha ati “alnil” tiykarında aniline dep atadi.
1842 jilda N.N. Zinin nitrobenzoldi qaytaril “benzidin” alǵannan soń, Fritsshe bul zat aldin payda etilgen anilin menen birdey ekenligin kórsetti. Indigonı úyreniwde A.Vaerdiń jumıslari sheshiwshi áhmiyetke iye boldi. A.Vaer 1880 jilda indigonı dúzilisin anıqladı hám onı sintez qildi. 1909 – 1911 jillarda Fridlender “antik purpur” dep atalatuǵın boyawdı tekserip onı dúzilisin anıqladı. Fridlender 12000 dana molekulasınan ajratıp alınǵan 1,4 purpurdi tekserdi hám antik purpur 6 hám 61 halatinda galloid atomi bar dibrom indigo ekanligin dáliylledi. Házirgi waqitta sintetik boyawlar tábiyiy boyawlardı siǵıp shiǵarǵan.
Dáslep boyawlar kútilmegende sintez qilinǵan edi, tek A.M.Butlerovtiń dúzilis nazariyasi jaratilǵannan soń, jasalma boyawlardı sintez qilip keń ilimiy tiykarǵa iye boldi. Házirgi waqitta túrli klass birikpelerine kiriwshi kóp mińlap boyawlar sintez qilinǵan. Hátte tábiyatta ushiramaytuǵınlari múmkin. Qirmizi, karmin kislotasi, “timqızıl”, alizarin, indigo hám basqa boyawar ósimlik hám haywan organizminen alınadi. “Tim qızıl” mayda teńiz haywanlarında bolǵan molyuskalardan júdá kóp miynet esabina ajratio alınadi. Qirmizi boyawı áyyemde “veneciya qızıli” ati menen málim bolip, olda haywanlardan alınadi. Karmin kislotasi bolsa qumirsqalarda ushiraydi. Eń kóp ushiraytuǵın boyawlardan biri alizarin, ol ósimlikler quramında ushiraydı. Alizarin jasalma jol menen antrocennen alınadi. Indigo da tiykarınan ósimliklerden alınǵan bolip, kók reńge iye. Bul boyaw Hindistanda júdá keń tarqalǵan. Onı “boyawlar patshasi” dep ataǵa. Indigo basqa zatlar menen qollanilǵanda túrli boyawlar beredi. Ol quyash nuri, hawa rayi kislota hám siltige shıdamlı.
Indigo boyawı sonshalıq pisiq, ol menen islengende gezleme, shayi hám basqa materiallar tamam bolsada, boyaw óz reńin ximiyalıq quramın ózgertpeydi. XIX ásir aqirinda bul boyaw da jasalma jol menen alındi. Boyawshilıq sanaatıniń júdá tez rawajlanıwi nátiyjesinde, qisqa dáwir ishinde jasalma boyawlar islep shiǵarildi. Anilin, fenol, naftalın hámde basqa zatlardan alınatuǵın indigoid, trifenilmetan boyawlari qimbatli qasiyetke iye. Aurin dep atalıwshi sari boyaw qaǵaz, sharim, jasalma shayi hám basqa zatlardı boyawda qollaniladı. [6]. Kristallviolit boyawı paxta, jasalma shayi, sharim júnli materiallardı boyawda qollaniladı hámde ximiyada qálem alınadi.
Ideantren, flaventren, violantren vaizoviolantren júdá joqari temperaturaǵa shıdamlı boyawlar bolip, material menen reakciyaǵa kirisedi hám oǵan abadiy jaylasadi. Boyawlar gezlemede adsorbciya kúshleri menen mexanik hámde ximiyalıq ráwishte payda boliwshi bekkem shınjır arqali payda boliwi múmkin. Házirda “aktiv boyawlar” da sintez qilinbaqta. Olardı jáne “reaktiv” hámde “reakcion” boyawlar da deyiledi. Aktiv boyaw menenn boyalıwshi buyim material arasinda ximiyalıq reakciya baradi.
Aktiv boyawlardı gezlemeden ketirip bolmaydi. Sibakron, drimaren, reakton, remazon, levafik, xinakron, protsionlar aktiv boyawlar esaplanadi. Bular celyuloza talshiǵın boyawda eń zárúr boyawlar esaplanadi. Házirde quramında metal atomi ustawshi boyawlar belgili. Olar reńli máteriallardı boyawda qollaniladı. Qizǵısh hám jasil reń beriwshi cellyuloza talshiqların boyawda qollanilatuǵın ftologen boyawlar úlken áhmiyetke iye. Diazoamino boyawlar turmista keń qollaniladı. Kation boyawlar óziniń ximiyalıq dúzilisi jaǵınan izo, polimetin, antraxinon hám ftalotsiondi boyawlardı óz ishine aladı. Boyawlar medicinada, reńli fotografiyada, analitik ximiyada, bioximiya hám insanniń turmisiniń barlıq tarawlarında qollaniladı. Hár birimizdiń úyimizdegi kiyim-kenshek hám buyimlardaǵı boyawlardıń ózi - aq boyaw sanaatıniń sonday keń qushaq jayǵanin kórsetedi.
Aktiv boyawlar juwiliwinda, siltiler tásirine hám basqa mexanik tásirlerge shıdamlı.
Úyrenilgende boyaw molekulası hám cellyuloza arasindaǵı baylanistiriwshi zveno sipatinda treazin ciklden tisqari basqa gruppalardan (máselen oksietilsulfondan, pirimidin) hám paydalaniwi múmkin. Aktiv boyawlardıń eń úlken abzalliǵı solay eken, olar aynimaydi, sonday - aq, olar járdeminde tiniq hám anıq reńge boyaw múmkin. Bunnan tisqari, sianurxlorid optik aǵartiwshi zatlar – aq boyawlar alıwda da qollaniladı. Olar járdeminde fluoresenciya hádiysesine nurdiń kózge kórinbeytuǵın spektrların jutip chastotasi joqari bolǵan yaǵniy kózge kórinetuǵın kók yaki binafsha reńge aylaniwi hádiysesine tiykarlanǵan. Materialllar, gezlemeler, qaǵaz, sintetik juwiw materiallari kópshilik jaǵdaylarda sari yaki sarǵımtir reń beredi olarǵa fluoresen kók zatlardıń qosiliwi olar reńin taza aq túske keltiredi. Házirgi waqitta organikalıq birikpelerdiń túrli klasslarǵa tiyisli bolǵan optik aǵartiwshi zatlar bar. [7]
Boyaw materiallardıń qasiyetleri tiykarınan olardıń quramına baylanisli. Olardıń quramında tiykarınan baylanistiriwshu birikpeler, pigmentler, hámde qosimsha zatlar: eritiwshilrr, quritiwshi(sikkativ)ler, quriwdi tezlestiriwshi hám soǵan uqsas kóplep komponentlerden ibarat boladı. Aralıq ónimler sipatinda kópshilik jaǵdaylarda yarim fabrikatlar qollaniladı. Bunday yarim fabrikat ónimlerge olif, smolalar, smola eritpeleri, eritiwshiler háy suyultiriwshilar kiredi. Boyaw materiallarǵa bekkemlikti beriwshi materiallar sipatinda túrli pastalar, mastika, kanifol, qotiruvchilar(otverditeli), qatıwdi tezlestiriwshi hám basqalardı alıwimiz múmkin. Boyaw súrtilgen betiniń bekkem hám kórkem bóliwi oǵt isletilgen boyaw quramına, yaǵniy oǵan qósilǵan pigmentler eritiwshi, tiykar hám toltiriwshilar qasiyetlerine baylanisli. Sonıń ushın olardıń hár birin óz aldına kórip shıǵıw lazim boladı.
|
| |
