|
Azot kislotası óndirisiniń rawajlanıw tariyxı
|
| bet | 1/11 | | Sana | 07.12.2023 | | Hajmi | 0,63 Mb. | | #113184 |
Bog'liq Azot kislotası óndirisiniń rawajlanıw tariyxı
Azot kislotası óndirisiniń rawajlanıw tariyxı
Beloklı zatlardıń quram bólegi bolıp esaplanatuǵın, element sıpatında, azot ósimliklerdiń, hayўanatlardıń, adamlardıń ómirinde áhmiyetli rol' oynaydı. Jasıl ósimlikler beloklı zatlardı organikalıq emes zatlardaǵı azottan sintezleydi. Sonlıqtan topıraq azot tutqan tóginler menen turaqlı túrde tolıqtırılıp turıwǵa mútáj boladı. Biraq azottıń birikpelerine – azot hám azotlı kislotalarǵa, ammiakqa h.t.b. awıl xojalıǵınan tısqarı xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları da mútájlikke iye. Máselen, azot kislotası jarılıwshı zatlar – trotil, nitroglicerin, sonday-aq bir qatar duzlar NaNO3, KNO3, NH4NO3,Ca(NO3)2 h.t.b. óndirislerde keńnen qollanıladı.
Azotlı kislota menen bir qatarda, azot kislotası boyawlar, dárilik zatlar hám basqada zatlar óndirisinde zárúr.
Azottıń jáne bir áhmiyetli birikpesi – ammiak – azot kislotası, bir qatar duzlar óndirisiniń dáslepki zatı bolıp tabıladı, sonday-aq ol suwıtıwshı agent sıpatında keń kollanıladı.
Baylanısqan azot ayrıqsha hám kem-kemnen ósip barıwshı áhmiyetke iye. Jer qabıǵında azottıń muǵdarı 0,04 % - ke jetedi. Onıń ádewir muǵdarı torfta, kómirde, sonday-aq selitrada boladı. Biraq azottıń birikpeleriniń tábiyatta taza halındaǵı muǵdarı júdá az (azot tutqan zatlar óndirisiniń ulıwma muǵdarınıń 5 % - ke shamalasın quraydı). Azottıń tawsılmaytuǵın hám qızıǵıwshılıq tuwǵızatuǵın deregi atmosferalıq azot bolıp tabıladı (hawanıń 78 % - ke shamalas kólemin iyeleydi). Jer betiniń hár bir 1 m2 na 8 t yamasa gektarına 80 000 t azot tuwra keledi. Jer betinde erkin azottıń ulıwma muǵdarı 4•1015t nı quraydı.
Keltirilgen maǵlıwmatlardı názerde tutqan halda D.I.Mendeleev bılay dep jazǵan edi: “Ámeliy ximiyanıń wazıypalarınıń biri hawanıń quramındaǵı azottı ajıratıp alıw, onıń birikpelerin alıwdıń texnikalıq jaqtan paydalı usılın úyreniwden ibarat”.
Adamzat eń dáslepki paydalanǵan azotlı birikpeleriniń biri bul selitra bolıp – ol biziń eramızǵa shekem Qıtayda ashıldı. Onıń janıwdı quwatlawshı qábiletin qıtaylılar janıwshı aralaspalar hám hár qıylı raketalar tayarlawda qollanǵan. Áste aqırın selitranıń qásiyetleri basqa xalıqlarǵa da belgili bola basladı. Ásirese porox oylap tabılǵannan keyin hám azot kislotası óndirisinde qollanılıwı menen onıń xızmeti ayrıqsha boldı. Tábiyiy selitranıń jetistirip beriwshisi Indiya boldı, 1825-jıllarǵa kelip Chilide tábiyiy selitranı sanaatlıq óndiriw baslandı.
Selitranıń jer betindegi muǵdarınıń sheklengenligi, kópshilik ellerdiń ilimpazların, azotlı birikpeler óndirisi ushın basqa shiyki zat dereklerin izlewge májbúrledi. Bul talpınıslar tabıslı juwmaqlandı. XX ásirdiń baslarında ammiakti elementlerden sintezlewdiń jetilisken hám paydalı usılı tabıldı hám texnologiyası jaratıldı.
Azot kislotası eń dáslepki alximiklerdiń ózine de belgili edi. Onı selitra, mıs kuporosı hám kvasclardıń aralaspasınan qızdırıw arqalı alıw usılı VIIIásirde Jabbar (Geber) tárepinen jazılǵan. Házirgi dáwirde selitradan azot kislotasın óndiriw usılı birqansha progressiv ammiakti kontaktlestiriwshi okislendiriw usılı menen almastırılǵan. Oǵan erisiw jolı tariyxıy tómendegi basqıshlardı basıp ótti.
|
| |
